تعریف علم حضوری در تفاسیر المیزان، الصافی و فلسفه ملاصدرا

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حکمت متعالیه دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

2 دانشیار گروه فلسفه و حکمت دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

3 استاد تمام گروه فلسفه و حکمت دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

چکیده

این پژوهش با رویکرد توصیفی‌ـ‌تحلیلی به تبیین تعریف علم حضوری از دیدگاه فلسفۀ ملا صدرا و تفاسیر الصافی و المیزان می‌پردازد. هدف این مقاله از سویی ارزیابی میزان همخوانی دیدگاه فلسفی صدرا در تعریف علم حضوری با تفاسیر شارحان وی و از سوی دیگر میزان به‌کارگیری این دیدگاه در تفسیر قرآن، آن هم توسط شارحان اوست. در نهایت آشکار می‌شود که تفاسیر در مبحث تعریف علم حضوری از سه لایۀ استفاده مبانی، کلمات شکل‌دهندۀ قالب تعریف و شروط ضمیمه‌شده به کلمات شکل‌دهندۀ تعریف، بیشتر در لایۀ اول و دوم، آن هم با نگاه یک‌سویه به یک رکن شکل‌گیری علم یعنی عالم باقی مانده‌اند. در لایۀ سوم نیز بیشتر بر تبیین ویژگی‌های عالم تکیه و توجه شده است. همچنین در تفاسیر، رابطۀ علم و عین، عالم و معلوم و ویژگی‌ها و نسبت معلوم در پیوند با عالم که صدرا مورد توجه قرار داده، کمتر تبیین شده است. بنابراین اول آنکه نمی‌توان یک تبیین جامع از تعریف علم حضوری با مراجعه به این تفاسیر به دست آورد؛ افزون بر آن این تفاسیر در عین توجه به مباحث عقلی و فلسفی، اهتمام به پیاده‌سازی مبانی فلسفی در تمام جنبه‌های مباحث تفسیری خود نداشته‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Definition of Knowledge by Presence in Mulā Ṣadrā’s Philosophy, al-Ṣāfī, and al-Mīzān

نویسندگان [English]

  • Masoumeh Sadat Sari Arefi 1
  • Alireza Kohansal 2
  • Syed Morteza Hosseini Shahroudi 3
1 PhD student, Transcendent Philosophy, College of Theology, Ferdowsi University, Mashhad, Iran.
2 Associate professor, Department of Philosophy and Wisdom, College of Theology, Ferdowsi University, Mashhad, Iran .
3 Professor, Department of Philosophy and Wisdom, College of Theology, Ferdowsi University, Mashhad, Iran
چکیده [English]

The present study adopts a descriptive-analytical approach to offer a definition of "knowledge by presence" (al-ʿilm al-ḥuḍūrī) based on the perspectives of Mullā Ṣadrā, as well as the interpretations provided by two Quranic exegeses, namely al-Ṣāfī and al-Mīzān. The objective of this article is to evaluate the compatibility between Mullā Ṣadrā's philosophical definition of knowledge by presence and the interpretations offered by his commentators. Additionally, it aims to examine the extent to which this perspective was utilized in Quranic exegesis by his commentators and followers. Ultimately, the analysis reveals that Quranic exegeses adopt a three-layered approach in defining knowledge by presence. These layers encompass the foundational principles, the specific terminologies employed in the definitions, and the associated conditions attributed to these terms. However, it is observed that, regarding the first two layers, Quranic exegeses often focus on a unilateral perspective that emphasizes only one essential element of knowledge, namely the knower. Regarding the third layer, they also place emphasis on delineating the characteristics of the knower. Furthermore, Quranic exegeses provide limited elaboration on the intricate relationship between knowledge and objects, the dynamic between the knower and the known, and the properties and connections that exist between the known and the knower, which all of these are emphasized by Mullā Ṣadrā. Consequently, consulting these Quranic exegeses alone proves inadequate in attaining a comprehensive definition of knowledge by presence. Moreover, although they address philosophical matters to some extent, these exegeses do not consistently apply philosophical principles to every aspect of their exegetical discussions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Al-Mīzān
  • al-Ṣāfī
  • Mullā Ṣadrā
  • knowledge by presence
  • definition of knowledge by presence
  1. آشتیانی، جلال‌الدین. (1378). شرح حال و آرای فلسفی ملا صدرا (چاپ اول). قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
  2. جوادی آملی، عبدالله. (1395). رحیق مختوم (محقق: میثم واثقی، قاسم جعفرزاده، مهدی سلطانی، ج17، چاپ اول). قم: مرکز بین المللی نشر اسراء.
  3. جوادی آملی، عبدالله. (1396). رحیق مختوم (محقق: حمید پارسانیا، ج18،‌19،چاپ اول). قم: مرکز بین المللی نشر اسراء.
  4. جوادی آملی، عبدالله، (1396). رحیق مختوم (محقق: میثم واثقی، قاسم جعفرزاده، مهدی سلطانی، ج20، چاپ اول). قم: مرکز بین المللی نشر اسراء.
  5. حسین‌زاده، محمد. (1385). علم حضوری (پیشینه، حقیقت و ملاک تحقق). معرفت فلسفی، شماره 13، صص 11-52.
  6. خسروپناه، عبدالحسین، (1382). چیستی علم حضوری و کارکردهای معرفت شناختی آن. فصلنامه ذهن، 4(15)، صص 97-137.
  7. صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم. (1354). المبدإ و المعاد (چاپ اول). تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران‏.
  8. صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم. (1363‏). مفاتیح الغیب‏‏ (حاشیه: علی نوری)‏ (چاپ اول). تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالى، انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.‏
  9. صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم. (1378). المظاهر الإلهیة فی أسرار العلوم الکمالیة (چاپ اول). تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
  10. صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم‏. (1387‏). سه رسائل فلسفى (چاپ سوم). قم: ‏دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم‏.
  11. صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم. (1417ق‏). الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة (حاشیه: هادى بن مهدى سبزوارى) (ج1، چاپ اول). بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.‏
  12. صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم. (1420ق‏). مجموعه رسائل فلسفى صدر المتالهین‏ (چاپ دوم). تهران: حکمت.‏
  13. صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم. (1981م‏). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (حاشیه علامه طباطبایى) (ج8،6،3،2،1، چاپ سوم). بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
  14. صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم‏. (بی‌تا)‏. الحاشیة على إلهیات الشفاء. قم: انتشارات بیدار.
  15. طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1364). اصول فلسفه و روش رئالیسم (ج‌2، چاپ دوم). تهران: صدرا.
  16. طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1374). المیزان (مترجم: محمدباقر موسوی همدانی، همه مجلدات، چاپ پنجم). قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  17. عبودیت، عبدالرسول. (1389). خطوط کلی حکمت متعالیه برگرفته از کتاب درآمدی به نظام حکمت صدرائی (چاپ اول). قم: مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی&.
  18. فیض کاشانی، ملا محسن. (1415ق). الصافی. (محقق: حسین اعلمی، ج5،4،3،2،1، چاپ دوم). تهران: انتشارات الصدر.