بررسی و نقد نظریۀ تابعیت مطلق اندیشۀ انسان از شرایط عینی و ذهنی با توجه به آرای‌ شهید مطهری

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

چکیده

نظریۀ تابعیت مطلق اندیشه از شرایط عینی(اجتماعی) و ذهنی(فردی) یکی از مهم‌ترین مسائلی است که برخی مکاتب مانند سوفسطائیان، اومانیست‌ها و اگزیستانسیالیست‌ها و ... آن را مطرح کرده‌اند و اندیشه و ذهن آدمی را معیار حقیقت پنداشته‌اند و هر اندیشه‏ و فکری را تابع شرایط عینی(اجتماعی) و ذهنی(فردی) خودش تلقی می‌کنند. لذا به خاطر اهمیت این مسئله، هدف از نگارش این مقاله که با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی و انتقادی انجام شده است، تحلیل و نقد این نظریه با توجه به آثار و آرای شهید مطهری است و به این پرسش پاسخ می‌دهد که: آیا هر فکر و اندیشه‌ای تابع مطلقی از شرایط ذهنی و عینی خودش است یا خیر؟ یافته‌ها و نتایج نشان داد که این نظریه دربارۀ انسان‌هاى مادی‌گرای محض مصداق دارد که فکر و منطق آنان، منطق منفعت‌طلبی است، اما دربارۀ کسانی که منطقشان، منطق فطرت است و تربیت‌یافتۀ‌ مکتب الهی هستند صادق نیست. همچنین این نظریه، وجود حقیقیت را انکار و اندیشۀ انسان را محصول و تابع مطلق شرایط ذهنی و عینی خودش تلقی می‌کند و هیچ استقلال و آزادی‌ای برای انسان در اندیشه و تفکر قائل نیست؛ در‌حالی‌که انسان با اراده، اختیار و آگاهی قادر است خودش را از تأثیر شرایط ذهنی و عینی دور نگهدارد. بنابراین این نظریه که بر مبنای مادی‌گرایی، شکاکیت (نسبی‌گرایی) و تعمیم اصل تأثیر متقابل اشیا به اصول و افکار شکل گرفته، ایراداتی به آن وارد است از جمله: نسبیت حقیقت، پذیرش عدم امکان خطا در افکار انسان، متزلزل‌شدن اندیشه و بی‌اعتباری همۀ فلسفه‌ها و اندیشه‌های عالم (چه مادی و چه الهی).

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Study and Critique of the Theory of the Total Susceptibility of Human Thought to Objective and Subjective Circumstances based on Shahid Motahhari’s Views

نویسنده [English]

  • Ali Ahmadpoor
Assistant professor, Department of Islamic Teachings, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran
چکیده [English]

The problem of total susceptibility of thoughts to objective (social) and subjective (individual) circumstances is a major issue propounded by some schools of thought, such as Sophism, humanism, and existentialism. On these accounts, the human thought or mind is the criterion of the truth, and any thought is susceptible to objective (social) and subjective (individual) circumstances. This article draws on the descriptive-analytical and critical method to analyze and criticize this theory in accordance with Shahid Motahhari’s works and views. It answers the following question: Is any thought fully susceptible to its subjective and objective circumstances? The results show that the theory is true of purely materialistic people whose logic or rationale is that of self-interest, and not true of those whose logic is that of innate nature (fiţra) and are trained in the divine school. Furthermore, this theory denies the existence of a reality, holding that the human thought is a product of, and susceptible to, its subjective and objective circumstances, without assigning any autonomy or freedom to human thinking, while humans have the freewill and awareness to avoid the impacts of their subjective and objective circumstances. This theory is based on materialism, skepticism (relativism), and a generalization of the principle of interaction of things and thoughts. It is subject to several objections, including the relativity of truth, denial of the possibility of error in human thoughts, invalidity of all philosophies and thoughts (both divine and material).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Human thought
  • objective circumstances
  • subjective circumstances
  • Ayatollah Motahhari
  1. * قرآن کریم

    * نهج البلاغه

    1. ارسطو. (1390). متافیزیک (مترجم: محمدحسن لطفی تبریزی، چاپ سوم). تهران: انتشارات طرح نو.
    2. افلاطون. (1366). دورۀ کامل آثار افلاطون (مترجمان: محمدحسن لطفی و رضا کاویانی، چاپ دوم). تهران: انتشارات خوارزمی.
    3. ایمانپور، منصور. (1382). مسئلۀ تطابق ذهن و عین در فلسفۀ مشاء و حکمت متعالیه. نشریۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 46(186)، صص 23-49.
    4. باباپور، صغری؛ شانظری، جعفر و دهباشی، مهدی. (1393). مطابقت ذهن و عین در اندیشۀ ملاصدرا. فلسفۀ علم، 4(1)، صص1-20.
    5. بیات، عبدالرسول. (۱۳۸۱). فرهنگ واژه‌ها (چاپ دوم)، قم: مؤسسۀ‌ اندیشه و فرهنگ دینی.
    6. جوادی آملی، عبدالله. (15/7/1397). روحِ قوی، دستگاه اندیشه و اراده انسان را به‌هم مرتبط می‌کند. سایت اسرا (https://zaya.io/jnafk)
    7. حلّی، حسن‌ بن یوسف. (1412ق). القواعد الجلیه فی شرح ‌الرسالة ‌الشمسیة (مصحح: فارس حسون تبریزیان). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    8. خوانساری، محمد. (۱۳۶۳). منطق صوری (ج1، چاپ ششم). تهران: انتشارات آگاه.
    9. خونجی، افضل‌الدین محمد. (1373).کشف ‌الاسرار عن غوامض ‌الافکار (مصححان: حسن ابراهیمی و محمدرضا پورسینا). تهران: دانشگاه تهران.
    10. ذهنی ‌تهرانی، محمدجواد. (1367). الکلام‌الغنی، شرح فارسى بر باب رابع مغنى (ج1). قم: حاذق.‌
    11. رازی، قطب‌الدین. (1382). تحریر القواعد المنطقیة فی شرح الرسالة الشمسیة (مصحح: محسن بیدار). قم: انتشارات بیدار.
    12. سادات حسینی، فاطمه. (1395). بررسی و نقد معرفت‌شناسی سوفسطائیان از دیدگاه افلاطون. جستارهای فلسفی، 12(29)، صص 43-66.
    13. طوسی، نصیر‌الدین محمد. ‌(1370). «اجوبة مسائل السید رکن‌الدین الاسترآبادی» در [منطق و مباحث الفاظ] (به کوشش: توشیهیکو ایزوتسو). تهران: دانشگاه تهران.
    14. عارفی، عباس. (1379). ‌تفاعل‌ ذهن‌ و عین‌. مجلۀ ذهن، 1(2)، صص 112-125.
    15. عارفی، عباس. (1383). تاریخچۀ نسبی‌گرایی در فلسفۀ علم. مجلۀ ذهن، 5(19)، صص 41-62.
    16. کاپلستون، فردریک. (۱۳۸۰). تاریخ فلسفه (مترجم: سیدجلال‌الدین مجتبوی، ج1، چاپ چهارم). تهران: سروش.
    17. کانون نشر و ترویج فرهنگ اسلامی حسنات اصفهان. (1389). سیری در سپهر اخلاق (ج2). قم: صحیفۀ خرد.
    18. کریمی‌والا، محمدرضا. (1392). جایگاه سیاسی مردم در رویکرد اسلام و اندیشۀ سیاسی غرب بر معیار معرفت. مجلۀ حکومت اسلامی، 18(3)، صص 135-160.
    19. گاتلیب، آنتونی. (۱۳۸۳).رویای خرد: تاریخ فلسفۀ غرب از یونان باستان تا رنسانس (مترجم: لیلا سازگار). تهران: انتشارات ققنوس.
    20. محمدعلیزاده، محمدرضا. (1386). نقدهایی بر علم منطق و پاسخ به آن‌ها. مجلۀ معارف عقلی، 2(5)، صص 69-92.
    21. مطهری، مرتضی. (1395). مجموعه آثار (ج2، 4، 13 و 15، چاپ دوازدهم). تهران: صدرا.
    22. مطهری، مرتضی. (1396). خدا در اندیشۀ انسان (چاپ پنجم). تهران: صدرا.
    23. مطهری، مرتضی. (1397). خدا در زندگی انسان (چاپ هشتم). تهران: صدرا.
    24. مولوی. (1371). مثنوی معنوی (مصحح: نیکسون، چاپ اول). تهران: انتشارات پژوهش.
    25. نصری، عبدالله. (1382). فلسفه آفرینش. قم: نشر معارف.
    26. نیازی، احمدعلی. (1388). رابطۀ وجود ذهنی و ارزش شناخت از دیدگاه استاد مطهری. مجلۀ معارف عقلی، 4(14)، صص 137-164.
    27. هاشمى ‌خویى، میرزا حبیب‌الله. (1400ق). منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (مترجمان: حسن حسن‌زاده آملى و محمدباقر کمره‌اى، ج15، چاپ چهارم). تهران: مکتبة ‌الإسلامیة.
    28. هالینگ دیل، رجینالدجان. (۱۳۸۷). تاریخ فلسفۀ غرب (مترجم: عبدالحسین آذرنگ). تهران: انتشارات ققنوس.