معقولیت اعتقادات دینی (تقریری جدید از نظریه فطرت)

امروزه بسیاری از منتقدان اندیشه دین به جای آنکه حقانیت اعتقادات دینی را محل تردید بدانند، معقولیت آن اعتقادات را مورد تردید قرار می‏دهند. نویسنده در این مقاله، معقولیت اعتقادات دینی، خصوصا وجود خداوند را به عنوان محوری‏ترین اعتقاد دینی، بر پایه تقریری از نظریه فطرت(نظریه الوین پلنتینجا) استوار و مبانی معرفت‏شناختی این مدعا را تبیین کرده‏آاست. به باور قرینه‏گرایان، هیچ دینی مقبول نیست، مگر آنکه معقول باشد و هیچ دینی معقول نیست، مگر آنکه موید به قراین باشد.
درپایان مقاله تذکر داده‏شده است که این تقریر از نظریه فطرت، تقریری مامت‏یافته نیست و مشکلات معرفت‏شناختی آن همچنان مورد بحث دانشوران معاصر است.
1. دانشوران مسلمان از نظریه فطرت برای تحکیم مدعیات گوناگونی بهره‏جسته‏اند. به طور کلی، نظریه فطرت در دو حوزه متفاوت طرح شده است:
1-1. حوزه امور اعتباری، بویژه مسائل حقوقی و اخلاقی: در این عرصه، کوشش بر آن بوده است که با استناد به نظریه فطرت برای پذیرش و مقبولیت دستگاه احکام و تکالیف حقوقی و اخلاقی دین، مبنایی خردپسند و استوار فراهم آورند. در این حوزه، «فطری بودن‏» دین دست‏کم دو تفسیر متفاوت یافته است:
1-1-1. تفسیر نخست، در ابتدا برای تمامی انسانها طبع و سرشت واحد، ثابت و مشترکی را فرض یا اثبات می‏کند و سپس بر مبنای آن، «فطری بودن‏» دستگاه حقوقی و اخلاقی دین را تبیین می‏کند. در اینجا «فطری بودن‏» به معنای ملایمت‏با طبع است. این تفسیر در میان دانشوران مسلمان رای شایع و غالب است.
2-1-1. تفسیر دوم، «فطری بودن‏» دین (و به طور اخص، دستگاه احکام و تکالیف حقوقی و اخلاقی آن) را به معنای «انسانی بودن‏» آن می‏داند. در اینجا مقصود از «انسانی بودن‏»، نفی «تکلیف مالایطاق‏» است. به بیان دیگر، در این تفسیر، دین فطری است; به این معنا که حد طاقت‏بشری و حقوق طبیعی و اولیه انسانها را ملحوظ می‏دارد. (1)
2-1. حوزه امور غیر اعتباری: نظریه فطرت در این عرصه در دو سطح متفاوت مورد استفاده قرار گرفته است:
1-2-1. استفاده وجودشناختی (2) : پاره‏ای از دانشوران کوشیده‏اند تا با استناد به نظریه فطرت، موجودیت موجودی خاص (مانند خداوند) را در عالم بیرون، یا موجودیت کیفیت وجودی خاصی (مانند گرایش و قوه خداجویی) را در عالم درون انسان به اثبات برسانند. به بیان دیگر، نظریه فطرت در این سطح، ناظر به موجودات عالم و لذا نظریه‏ای در حوزه وجودشناسی است.
2-2-1. استفاده معرفت‏شناختی (3) : نظریه فطرت در این سطح، ناظر به‏اعتقادات است، نه موجودات از آن‏حیث‏که‏موجودند. اما استفاده معرفت‏شناختی از این نظریه هم در دو سطح امکان‏پذیر است:
الف. اثبات حقانیت اعتقادات دینی به مدد نظریه فطرت: بسیاری از منتقدان اندیشه دینی صدق اعتقاد به وجود خداوند و حقانیت دین را مورد تشکیک جدی قرار داده‏اند. در مقابل، پاره‏ای از دانشوران دینی کوشیده‏اند به مدد نظریه فطرت از حقانیت اعتقادات دینی دفاع کنند. اساسی‏ترین مطلوب دانشوران دینی در این مقام، آن بوده است که نشان دهند اعتقاد به وجود خداوند (به عنوان محوری‏ترین اعتقاد دینی) فطری است; به این معنا که اثبات حقانیت و صدق آن، محتاج قرینه و برهان نیست. ایشان برای تحکیم این مدعا دلایل و براهین متعددی اقامه کرده‏اند و از جمله تمسک به «علم حضوری‏» و استناد به «درک وجدانی‏» را برای حصول آن مطلوب، کارساز دانسته‏اند.
ب. اثبات معقولیت اعتقادات دینی: امروزه بسیاری از منتقدان اندیشه دینی به جای آنکه حقانیت اعتقادات دینی را محل تردید بدانند، معقولیت آن اعتقادات را مورد تشکیک قرار می‏دهند. به بیان دیگر مدعی می‏شوند که اعتقاد به وجود خداوند و پذیرش حقانیت دین اساسا امری نامعقول و خردناپسند است. بنابراین اگر فرض نامعقولیت اعتقادات دینی پذیرفته شود، بحث درخصوص صدق و کذب آن اعتقادات زاید خواهد شد. روشن است که بحث درباب معقولیت اعتقادات دینی بربحث در خصوص صدق و کذب آن اعتقادات تقدم دارد. البته معقولیت‏یک اعتقاد ضامن صدق آن نیست، اما اثبات صدق آن اعتقاد، مستلزم فرض معقولیت آن است.