ارزیابى کلامى مدرنیته؛ تاثیر مدرنیته بر پژوهشهاى کلامى امروز

1. مقدمه
تلاش در جهت‏بررسى کل گستره پژوهشهاى کلامى امروز در نسبتش با مدرنیته‏1، اگر محال نباشد، مدعایى گزاف خواهد بود; با این حال مى‏توان از سودمندى این گزینه دفاع کرد. چرا که تقریبا تمامى الهیات به نحوى، مستقیم یا غیرمستقیم، در باب مدرنیته موضع مى‏گیرد و ناگزیر از این موضع‏گیرى است. در واقع، مدرنیته در سرتاسر عالم ما هرچند به درجات متفاوت عملا رسوخ مى‏کند و با وجود این، مفهوم آن به گونه‏اى نیست که بتوان به سهولت تحلیلش نمود و خصوصیات و قوانینش را تعیین کرد. مدرنیته برآیند یک فراگرد است; فراگرد نوسازى‏2 و دگرگونى جهان که معلول نوآوریهاى علمى و فن‏آورانه چند قرن اخیر مى‏باشد. نتیجه حاصل از این فراگرد دگرگونى، همانا نگرشى کاملا نو به عالم، جامعه و انسان است. احتمالا شاخص‏ترین ویژگى مدرنیته، وقوف به تحول، و کاربست و ارج‏گذارى مثبت آن مى‏باشد و این نه یک تحول صرفا نسبى، محدود و موقتى، بلکه تحولى ریشه‏اى و جامع‏الاطراف است که به گونه‏اى برگشت‏ناپذیر، کل زندگانى افراد و جوامع را از خود متاثر مى‏سازد.
البته هر دوره تاریخ، «متقدمان و متجددان‏»3 خود را داشته است. تفکر قرون وسطاى غربى، «راه نو»4 را مى‏شناخت و آن، طریقى نو در برخورد با مسائل فکرى کهن بود. در آن روزگار معرفت، ساختارى انداموار و ذومراتب داشت. جملگى علوم تابع الهیات بودند و همه‏جا روش قیاس به کار گرفته مى‏شد که با آغاز از اصول برین، گونه‏اى سلسله مراتب على را ترسیم مى‏نمود. این روش، ادغام حقیقى معرفت را ممکن ساخت، یک هم نهاد5 همه فراگیر فکرى که معرفت را با مفاهیمى کلى و دائمى بیان مى‏کرد. فحوایش آن بود که عقل بشرى در همه زمانها و مکانها، داراى مفاهیمى همسان است. در اینجا باید متوجه بود که الهیات مدرسى (عنوانى که الهیات قرون وسطاى غربى بدان شناخته مى‏شود) در تلاش براى حصول عینیت هرچه فزون‏تر و رهایى هرچه بیشتر از بند زمان، آن‏گونه که اندکى پیش به اجمال مطرح شد، بسى تکرارى گشت و چه‏بسا، آن‏گونه که این روزها گفته مى‏آید، ناهمخوان و ناهمخوان‏تر شد. مدرنیته‏اى که با مفهوم پیشرفت گره خورده، دربردارنده طرد آن باورى است که دستیابى به فهمى کامل را یک‏بار براى همیشه میسور مى‏داند. در تلاش براى وصول به حقیقتى هرچه کامل‏تر، تمامى معرفت‏به گونه‏اى مستمر به تحدى طلبیده مى‏شود.
این نهضت‏به همراه تحولات علمى، فنى و سیاسى قرن شانزدهم آغاز شد. دانش به نحوى فزاینده تخصصى شد و چیزى «ذى‏حیات‏» محسوب گشت; بدین معنا که [دیگر] تکرارى و جزئى از یک هم‏نهاد منسجم و جامع‏الاطراف نبود. این لحظه ظهور علوم استقرایى بود که بر شواهد تجربى اتکا داشتند. در همین زمان، بتدریج، راهى نو در کاربست فلسفه تکون یافت که در آن موضوعیت نفسانى‏6 و تفکر استدلالى‏7 مورد تاکید فزون‏ترى قرار مى‏گرفت. همچنین وقوفى بالنده به موجبیت تاریخى همه اعتقادات نضج گرفت. اما این امر دیر یا زود، منجر به طرح مساله نسبیت‏گرایى‏8 و تکامل‏گرایى‏9 مى‏شد و این مساله مى‏بایست در نسبتش با اعتقادات نیز لحاظ مى‏گردید. نقش فعالانه‏تر فرد، با خود مفهوم اختیار را به همراه آورد. نتیجه آن که آینده، محصور در حدودى که از جانب اوضاع تاریخى تعیین مى‏شوند، مى‏توانست انتخاب شود. رویکرد عقلانى‏تر به مطالعه پدیدارهاى طبیعى، توسل به تبیین‏هاى تعالى‏جویانه‏10 را به نفع تبیین‏هاى درون ذاتى‏11 که به سوى دیدگاهى دنیوى راه مى‏بردند، فروکاست; فقدان ملاکى کاملا تعریف شده و ثابت‏براى قضاوت، مؤید کثرتى از راه‏حلها شد و در پس خویش کثرت‏گرایى‏12 را برجاى گذاشت. بتدریج، بشریت این فرض بنیادین را پذیرا شد که مهار سرنوشت‏خود و سرنوشت جهان را، به حق، در دست‏خویش دارد.