منظومه مباحث الفاظ علم اصول

1. تاکنون آثارى در این زمینه منتشر شده که مد نظر نویسنده بوده است, از جمله: هرمنوتیک و منطق فهم دین, اثر على ربانى گلپایگانى (انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم, زمستان83); مبانى کلامى اجتهاد, اثر مهدى هادوى تهرانى (نشر مؤسسه فرهنگى خانه خرد, قم, 77); هرمنوتیک, کتاب و سنّت, اثر محمد مجتهد شبسترى (نشر طرح نو, تهران, 75); درآمدى بر هرمنوتیک, اثر احمد واعظى (نشر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى قم, تابستان80); تحلیل زبان قرآن, اثر محمدباقر سعیدى روشن (نشر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى, قم,83); مقاله (علم اصول و دیگر شاخه هاى زبانى) در مجله پژوهش و حوزه, شماره2, به قلم احمد واعظى; مقاله (الشهید الصدر و نظریه تفسیر النص) در مجله فقه اهل البیت, شماره20, به قلم همین نویسنده; مقاله (فلسفه تحلیلى و علم اصول) در مجله پژوهش هاى اصولى شماره3و2, به قلم صادق لاریجانى; مقاله (نشانه شناسى و معرفت دینى) در مجله کتاب نقد, شماره33, به قلم علیرضا قائمى نیا; انتظار بشر از دین, اثر محمدامین احمدى (نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى, قم, 1384), فصل سوم از بخش اول تحت عنوان (تأثیر انتظارات و پیش فهم هاى مفسر در فهم متون دینى).
2. نزدیک ترین و آسان ترین منابع اصولى براى دست یابى خوانندگان به مایه هاى اصلى گزارش, عبارت اند از: کتاب اصول الفقه, اثر استاد محمدرضا مظفر; دروس فى علم الاصوال, اثر استاد شهید سید محمدباقر صدر که به نام حلقات الاصول هم معروف است. براى آشنایى با سیر تاریخى و اجمالى برخى بحث هاى لفظى کتاب المدخل الى عذب المنهل, اثر میرزا ابوالحسن شعرانى مناسب است. سعى ما بر آن بوده که تنها آدرس برخى اقوال یا مباحث را که عنوان معروف و مشهورى در علم اصول ندارد, بیاوریم و آدرس اقوال و مباحث شناخته شده را که از فهرست کتاب هاى اصولى قابل استخراج است, فرو مى گذاریم.
3. براى آشنایى با مبانى کلامى علم فقه و اصول ر.ک: جایگاه مبانى کلامى در اجتهاد, اثر سعید ضیائى فر.
4. قید (اشتراک) در تعریف علم اصول را شهید آیت الله صدر در حلقات الاصول ابراز کرده است و آن قیدى مهم براى تأمین مانعیت تعریف به شمار مى رود.
5. تقسیم مذکور را در فهرست حلقه دوم از حلقات الاصول مى توان دید. تفصیل بیشتر درباره نحوه تقسیم مباحث اصولى را در تقریرات درس شهید آیت الله صدر به عنوان بحوث فى علم الاصول, ج1, ص61 ـ 57 جست وجو کنید.
نگارنده در ضمن مقاله اى تحت عنوان (مکتب اصولى شهید آیت الله صدر) نحوه تقسیم مباحث اصولى و جایگاه مباحث الفاظ و تفکیک آنها را از مباحث دلیل عقلى مورد توجه قرار داده است که به مدد الهى در آینده نزدیک چاپ و منتشر خواهد شد.
6. به هنگام شک در قرینه بحث دیگرى مطرح است که آیا اصالة عدم القرینه جارى مى شود و اصالة الظهور بازگشت بدان دارد یا مطلب به عکس است و یا اصالة القرینه و اصالة عدم الظهور هرکدام اصل عقلایى مستقل از دیگرى هست. اجمال این بحث را در حلقه سوم از حلقات الاصول بحث (موضوع حجیة الظهور) ببینید.
7. ر.ک: اصول الفقه, اثر استاد شیخ محمدرضا مظفر, اوائل جزء سوم, بحث (تصحیح جعل الاماره).
8. ر.ک: الحلقة الثالثة, اثر شهید آیت الله صدر, بحث (الامارات والاصول), در اوائل کتاب.
9. تأثیر قرائن متصل در دلالتِ دلیل لفظى مربوط به باب الفاظ از علم اصول است و تأثیر قرائن منفصل که بعد از انعقاد ظهورِ دلیل اول است در باب تعادل و تراجیح و به تعبیر دیگر, در باب تعارض ادلّه مطرح مى شود.
10. استاد محمدرضا مظفر در اصول الفقه نظر اول و شهید صدر در حلقات الاصول نظر دوم را تثبیت کرده است. تاریخچه این بحث را در المدخل الى عذب المنهل فى اصول الفقه, اثر علامه میرزا ابوالحسن شعرانى ببینید (نشر کنگره شیخ انصارى, قم, 1373).
11. ر.ک: الحلقة الثالثة, باب (حجیة الظهور) بحث (الخلط بین الحجیة والظهور).
12. این تقسیم و تقابل جنبه ابتکارى از سوى ما دارد, ولى مایه هاى اصلى آن در همه کتاب هاى اصولى متأخّر موجود است. چنان که در تقسیم اول, سوم, پنجم, نهم و دهم تصریح به تقابل میان دو گونه ظهور از سوى ما صورت گرفته است و عنوانى خاص در کتاب هاى اصولى ندارد. کنار هم قرار دادن این تقسیمات ده گانه نیز کارى جدید براى توجه بیشتر به دلالت شناسیِ دلیل است.
13. ر.ک: بحوث فى علم الاصول (تقریرات درس شهید آیت الله صدر), به قلم سید محمود هاشمى, ج4, ص291, بحث (الظهور الذاتى و الظهور الموضوعى).
14. دلالت فعل معصوم و سیره عقلایى و متشرعى و حدود و قیود آنها به بهترین شکلى در درس هاى استاد شهید آیت الله سید محمدباقر صدر مطرح شده است. اجمالى از آن را مى توان در حلقات الاصول دید.
15. ذاتى بودن دلالت الفاظ بر معانى را علامه حلى در تهذیب الاصول به عباد بن سلیمان صیمرى نسبت داده است. ر.ک: المدخل الى غرب المنهل, المبادى اللغویة, ص63.
16. نظریه تعهد را نخست محقق نهاوندى در تشریح الاصول و پس از او محقق رشتى در بدائع الافکار و سپس محقق حائرى در درر الفوائد و سرانجام محقق خوئى در المحاضرات اختیار کرده اند. تفصیل بیشتر در خصوص این نظریه و دیگر نظریات مطرح در باب وضع را علاوه بر تقریرات درس شهید آیت الله صدر, در مجله پژوهشهاى اصولى, شماره3و2, مقاله (ملا على نهاوندى و نظریه تعهد در وضع) به قلم على رضا امینى و مقاله (رسالة فى حقیقة الوضع) به قلم محمدجواد فاضل لنکرانى ببینید.
17. حجیت و اعتبار ظهور به عنوان یکى از اقسام ظن که احتمال خطا در آن راه دارد و توجیه و تصحیح آن, مسئله اى عمیق و ریشه دار در علم اصول است و پرداختن بدان پاسخ گوى برخى اشکال هاى فلاسفه زبان و هرمنوتیست هاست. این مسئله عمیق در آغاز به عنوان (امکان تعبد به ظن) در علم اصول مطرح شد و اکنون بیشتر به عنوان (کیفیت جمع میان حکم ظاهرى و واقعى) معروف است. نتیجه این بحث پیدا کردن راه جمعى میان خطاپذیرى فهم ما از نصوص از یک طرف, و حجیت و اعتبار آن فهم از طرف دیگر, است.
18. اجمالى از این بحث را تحت عنوان (حجیة الظهور) از حلقه سوم ببینید.
19. در این جا شهید صدر نظریه معروف خود به نام (تزاحم حفظى) را که مبناى حجیت امارات ظنى و توجیه گر اجتماع حکم ظاهرى و واقعى براى یک موضوع است, ابراز داشته است.