انگاره‌های مکاتب ثنوی در سنجهٔ روایات اسلامی

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری ادیان ایران باستان، دانشکدۀ ادیان، دانشگاه ادیان و مذاهب قم، قم، ایران.‏

2 دانشجوی کارشناسی ارشد، مدرسی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، دانشگاه معارف اسلامی، قم، ایران

چکیده

مکاتب ثنوی به دو اصل مدبر که خیر و شر را تدبیر می‌کند، باور دارند. دوگانه‌انگاری در دوران گوناگون، ظهور و بروز یافته و مجوس و گنوس را شاکله داده است. ثنویان و مغان هرکدام به‌نحوی دوگانگی را تبیین و تعلیل می‌کردند تا اینکه اسلام با ایدئولوژی وحدانی به تقابل با ایشان اهتمام تام ورزید. این مقاله با روش تحلیلی - انتقادی و استناد به متون روایی اسلامی، و با هدف تبیین پاسخ‌های معصومین(علیهم السّلام) در مواجهه با مکاتب دوگانه‌انگار و اثبات برتری نظام توحیدی اسلام برابر این انگاره‌ها، به بررسی و نقد انگاره‌های مکاتب ثنوی پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که روایات اسلامی با معیارهایی عقلانی، باورهای ثنوی را به چالش کشیده‌اند و توحید را تنها مسیر منطقی می‌شمارند. برهان قاطع اسلام چنان خردمندانه بود که در طول عصرها، انگاره‌های ثنوی را به تاریک‌نای تاریخ کشاند و دعوی دوئیت از ادبیات اعتقادی کیش‌های مختلف برچیده شد. از منظر روایات اسلامی، دوگانه‌انگاری از هر صنفی که باشد، چه ایرانی و مغانی و چه گنوسی و ثنوی، ویژگی‌های مشترکی دارد و در یک ارزیابی کلی می‌توان آنها را با لحاظ مشترکات، قیاس کرد و در پس آن، ممیزه‌های هریک را به‌تفکیک بررسی کرد. این مقاله با بررسی روایات اسلامی در نقد کیش‌های دوگانه‌انگار و اسطوره‌ساز، چهارده نقد روایی بر ثنویت اساطیری استخراج کرده است و توحید را تنها مسیر عقلانی می‌شمرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Dualistic Doctrines as Evaluated by Islamic Hadiths

نویسندگان [English]

  • ALI Mosleh 1
  • Gholamreza Navadari 2
1 PhD, Ancient Iranian Religions, Faculty of Religions, University of ‎Religions and Denominations, Qom, Iran. ‎
2 MA student, Teaching the History of Islamic Culture and ‎Civilization, Islamic Maaref University, Qom, Iran.‎
چکیده [English]

Dualistic schools of thought believe in two governing principles that oversee good and evil. Throughout history, dualism has manifested in various forms, shaping traditions such as Zoroastrianism and Gnosticism. Dualists and Magians each offered distinct explanations for this duality until Islam, with its strict monotheistic ideology, engaged in a fundamental confrontation with these beliefs. This article, employing an analytical-critical method and drawing upon Islamic hadiths, examines and critiques the doctrines of dualistic traditions. Its primary aim is to elucidate the responses of the Shiite Imams in addressing dualistic worldviews and to demonstrate the superiority of Islam’s monotheistic framework over these doctrines. The findings indicate that Islamic hadiths challenge dualistic beliefs with rational arguments, presenting monotheism as the only logical path. Islam’s decisive reasoning was so intellectually compelling that, over the centuries, dualistic doctrines faded into obscurity, and notions of duality disappeared from the theological discourse of various traditions. From the perspective of Islamic hadiths, all forms of dualism—whether Iranian, Magian, Gnostic, or otherwise—share fundamental characteristics. A comprehensive analysis allows for a comparative assessment of these commonalities while also distinguishing the unique aspects of each tradition. This study, by examining hadiths that critique dualistic and mythological beliefs, identifies fourteen hadith-based critiques of mythological dualism, reaffirming monotheism as the sole rational worldview.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Myths
  • dualism
  • Magians
  • Gnosticism
  • hadiths
  • rational criticism.‎

مراجع

* قرآن کریم
** اوستا
آزادیان، مصطفی. (1389). ثنوی‌گری در آیین گنوسی و نقد آن. فصلنامۀ معرفت ادیان، 1(4)، صص 119‑154.
آشتیانی،‌ سید جلال‌الدین. (1381). شرح بر زادالمسافر (چاپ سوم). قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
آموزگار، ژاله. (1380). تاریخ اساطیری ایران (چاپ سوم). تهران: انتشارات سمت.
اردبیلی، سید عبدالغنی. (1385). تقریرات فلسفۀ امام خمینی (چاپ دوم). تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی&.
ابن‌اثیر، عز الدین. (1994م). اللباب فی تهذیب الأنساب (ج2). بیروت: دار صادر.
ابن حاج قناوی، شیث بن ابراهیم. (1405ق). حز الغلاصم فی إفحام المخاصم (محقق: عبدالله عمر البارودی، چاپ اول). بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیة.
ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق. (1381). الفهرست (مترجم: محمدرضا تجدد، ج2). تهران: اساطیر.
اسماعیل‌پور مطلق، ابوالقاسم. (1396). اسطورۀ آفرینش در کیش مانی (چاپ اول). تهران: نشر چشمه.
امام حسن عسکری×. (1409ق). التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری× (چاپ اول). قم: نشر مدرسۀ امام مهدی#.
بلخی، احمد بن سهل. (1899م). البدء و التاریخ (ج2). پاریس: کلمان هوار برطرند.
بویس، مری. (1386). زرتشتیان باورها و آداب دینی آنها (مترجم: عسکر بهرامی، چاپ نهم). تهران: انتشارات ققنوس.
بویس، مری؛ آسموسن، یس‌پیتر؛ و بار، کای. (1386). دیانت زرتشتی (مترجم: فریدون وهمن، چاپ اول). تهران: نشر ثالث.
بهار، مهرداد؛ اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. (1394). ادبیات مانوی. تهران: کارنامه.
جامی، نورالدین عبدالرحمن. ( ۹۶۶ق). هفت اورنگ (استنساخ ابوالوفا بن نورالله). نسخه خطی.
جزائری، سید نعمت‌الله. (1417ق). نورالبراهین (محقق :سید مهدی رجائی، ج2، چاپ اول). قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
حسینی زبیدی، محمدمرتضی. (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس (محققان: علی هلالی و علی سیری، ج4). بیروت: دارالفکر.
حلی، حسن بن یوسف. ( 1413ق). مختلف‌الشیعة (ج4، چاپ اول). قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
دوشن گیمن ژاک. (1381). زرتشت و جهان غرب (مترجم: مسعود رجب‌نیا، چاپ سوم). تهران: انتشارات مروارید.
رضی، هاشم. (1385). وندیداد (چاپ اول). تهران: انتشارات بهجت.
زنر، آر. سی. (1389). طلوع و غروب زرتشتی‌گری (مترجم: تیمور قادری، چاپ سوم). تهران: انتشارات امیرکبیر.
شاکد، شائول. (1387). تحول ثنویت (مترجم: احمدرضا قائم مقامی). تهران: نشر ماهی.
شروو، پرودز اوکتور. (1398). گوهرۀ آیین زردشت (مترجم: خشایار بهاری، چاپ اول). تهران: فرزان روز.
شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم. (1364). الملل و النحل (ج1، چاپ سوم). قم: شریف الرضی.
شیخ مفید. (1410ق). المقنعة (چاپ دوم). قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
صدوق، ابی‌جعفر محمد بن علی بن بابویه. (1388). التوحید (مترجم: محمدعلی سلطانی، چاپ ششم). قم: انتشارات ارمغان طوبی.
صدوق، ابی‌جعفر محمد بن علی بن بابویه. (1398). التوحید (محقق: هاشم حسینی). قم: جامعۀ مدرسین.
طبرسی، احمد بن علی. ( 1403ق). الإحتجاج علی أهل اللجاج (ج2 و 3، چاپ اول). مشهد: نشر مرتضی.
عسکری، سید مرتضی. (1387). یکصد و پنجاه صحابی ساختگی (مترجم: عطا محمد سردارنیا). تهران: دانشکدۀ اصول دین.
فرنبغ دادگی. (1385). بندهش (مترجم: مهرداد بهار، چاپ سوم). تهران: انتشارات توس.
فرهنگ مهر. (1388). دیدی نو از دینی کهن، فلسفۀ زرتشت (چاپ هشتم). تهران: انتشارات جامی.
قاضی عبدالجبار. (1965‑1962م). المغنی فی أبواب التوحید و العدل (ج5). قاهره: الدار المصریة.
کفالایا. (1395). (مترجم: سمیه مشایخ و مریم قانعی، چاپ اول). تهران: طهوری.
کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق. (1429ق). اصول کافی (ج1). قم: دارالحدیث.
مجلسی، محمدباقر. (1403‑ 1983م). بحارالأنوار (ج3، 10 و 84، چاپ سوم). قم: دار احیاء التراث العربی.
مصلح، علی. (1398). درسوارۀ انتقادی آشنایی با زرتشت و باستان‌گرایی (چاپ اول). قم: مؤسسۀ آموزش عالی حوزوی خاتم‌النبیین.
مفضل بن عمر جُعفی کوفی. (بی‌تا). توحید المفضل (مصحح: کاظم مظفر). قم: نشر داوری.
میرفخرائی، مهشید. (1391). روایت پهلوی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ناظریان‌فر، موسی. (1387). ثنویت در کلام و فلسفه. دوفصلنامۀ معارف عقلی، 3(11)، صص 119‑154.
نیبرگ، هنریک ساموئل. (1383). دین‌های ایران باستان (مترجم: سیف‌الدین نجم‌آبادی، چاپ اول). کرمان: نشر دانشگاه شهید باهنر کرمان.
هالروید، استوارت. (1395). ادبیات گنوسی (مترجم: ابوالقاسم اسماعیل‌پور). تهران: هیرمند.
هنینگ، والتر برونو. (1379). زرتشت سیاستمدار یا جادوگر (مترجم: کامران فانی، چاپ سوم). تهران: انتشارات پرواز.
هیلنز، جان. (1391). شناخت اساطیر ایران (مترجم: ژاله آموزگار و احمد تفضلی، چاپ شانزدهم). تهران: نشر چشمه.
یوناس، هانس. (1398). کیش گنوسی (مترجمان: ماشاالله کوچکی میبدی و حمید هاشمی کهندانی، به کوشش: محمد شکری فومشی، چاپ اول). قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
یعقوبی، ابن‌واضح (احمد بن ابی‌یعقوب بن جعفر بن وهب). (بی‌تا). تاریخ الیعقوبی (ج1). قم: مؤسسۀ نشر فرهنگ اهل بیت^.
ویدن گرن، گئو. (1381). جهان معنوی ایران از آغاز تا اسلام (مترجم: محمود کندری). تهران: نشر میترا.
Boyd, J. W. & Crosby, D. A. (1979). Is Zoroastrianism Dualistic Or Monotheistic?. Journal of the American Academy of Religion, XLVII/4, pp. 557-588.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار