وضعیت فلسفه اخلاق در حوزه علمیه در سده اخیر

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران

چکیده

تفکر عقلانی دربارۀ اخلاق از همان ابتدای نزاع‌های کلامی میان متکلمان دیده می‌شود. شاید بتوان گفت نخستین بحث جدی در این زمینه، نزاع مشهور میان اشاعره و معتزله دربارۀ حسن و قبح افعال است. اشاعره حسن و قبح را وابسته و مستند به خدا می‌دانستند و معتزله و امامیه مستقل از خدا. در آثار عالمان اخلاق اسلامی نیز تفکر عقلانی دربارۀ اخلاق مشاهده می‌شود و معمولاً در آغاز برخی از کتاب‌های اخلاقی، تقریری از اخلاق فضیلت ارسطو ارائه شده است. در قرن اخیر، تفکر عقلانی دربارۀ اخلاق در غرب، رشد و شکوفایی چشمگیری داشته است؛ به‌گونه‌ای‌که عنوان مستقلی به آن اختصاص داده شده و به نام فلسفۀ اخلاق مشهور شده است. با توجه به گذشت صد سال از تأسیس حوزۀ علمیۀ قم، حال این پرسش مطرح است که در سدۀ اخیر، تفکر عقلانی و به عبارتی فلسفۀ اخلاق در حوزۀ علمیه چگونه بوده و چه فرازوفرودی را پشت سر گذاشته و چه آینده‌ای در انتظار آن است. شاید بتوان برای تحلیل چنین امر مهمی، دو برش تاریخی قبل از پیروزی انقلاب و بعد از آن را در نظر گرفت و بی‌شک میان این دو دوره تفاوتی جدی در این زمینه وجود دارد. در این مقاله سعی می‌شود وضعیت فلسفۀ اخلاق در سدۀ اخیر در حوزۀ علمیه تحلیل و بررسی شود. حاصل آنکه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، فلسفۀ اخلاق رواج چندانی نداشته است و اولین کسی که در این زمینه ورود کرده است شهید مطهری است، ولی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فلسفۀ اخلاق در قلمروهای گوناگون فرااخلاق، اخلاق هنجاری نظری و اخلاق کاربردی رشد نسبتاً خوبی داشته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Status of Moral Philosophy in the Islamic Seminary in the Last Century

نویسنده [English]

  • Alireza Alebouyeh
Assistant professor, Islamic Sciences and Culture Academy, Qom, Iran
چکیده [English]

Since the beginning of theological disputes, philosophical reflections on ethics and morality were found among scholars of kalām. One might say that the first serious discussion on the matter was the well-known controversy between Ashʿarite and Muʿtazilite theologians over the goodness (ḥusn) and badness (qubḥ) of actions. Ashʿarite theologians believed that goodness and badness were God-dependent, while Muʿtazilite and Imami theologians believed that they were God- independent. Moreover, philosophical contemplation of morality can be found in the works of Muslim ethicists, and a formulation of Aristotle’s virtue ethics often appears in some ethical works. In the last century, philosophical consideration of morality remarkably flourished in the West, such that a whole field is devoted to it under moral philosophy. Since one hundred years have passed since the established of the Seminary of Qom, now the question arises of the status of moral philosophy in the Islamic Seminary in the last century and its future directions. To examine such a significant issue, we should study two historical periods: before and after the victory of the Islamic Revolution in Iran, since there is a considerable difference here. In this article, I aim to analyze and examine the status of moral philosophy in the Islamic Seminary in the last century. I conclude that, before the victory of the Islamic Revolution, moral philosophy was not commonly addressed, the only exception being Ayatollah Motahhari, while after the victory of the Islamic Revolution, moral philosophy was developed in diverse fields such as meta-ethics, theoretical normative ethics, and applied ethics.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Moral philosophy
  • Islamic Seminary of Qom
  • Islamic ethics
  • last century

مراجع

* قرآن (ترجمۀ فولادوند)
1. آل‌بویه، علیرضا. (1388). سقط جنین از منظر اخلاقی. تهران: سمت و پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
2. آل‌بویه، علیرضا. (1400). بررسی انتقادی غایت‌گرایی اخلاقی به مثابه نظریه هنجاری قرآن. قرآن‌شناخت، 26، صص 95-112.
3. ابوالقاسم‌زاده، مجید. (1398). مبناگرایی در اخلاق از دیدگاه جوادی آملی. اخلاق وحیانی، 8 (17)، صص 5-26.
4. ابوطالبی، محمد. (1398). الگوی اخلاق توحیدی در قرآن. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
5. احمدی، حسین. (1393). معناشناسی «الزام اخلاقی» با تفسیری نو از دیدگاه علامه طباطبایی. پژوهش‌نامه اخلاق، 7(23)، صص 7-22.
6. احمدی، حسین .(1394). کتاب‌شناسی توصیفی فلسفۀ اخلاق (جلد دوم مقالات). قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی&.
7. احمدی، حسین. (1395) .تبیین و بررسی نظریه ضرورتِ بالقیاسِ بالغیر در معناشناسی «الزام اخلاقی». معرفت اخلاقی، 7(20)، صص 5-18.
8. السبحانی، جعفر. (1420ق). رسالة فی التحسین والتقبیح العقلیین (الطبعة الاولی). قم: اعتماد.
9. الطباطبایی، السید محمدحسین. (1362). رسائل سبعة. قم: چاپ حکمت.
10. امید، مسعود. (1388). فلسفۀ اخلاق در ایران معاصر. تهران: علم.
11. اونی، بروس. (1393). نظریۀ اخلاقی کانت (مترجم: علیرضا آل‌بویه. چاپ دوم). قم: بوستان کتاب.
12. ترکاشوند، علی‌اصغر؛ گوهری، عباس. (1398). بررسی انتقاد استاد مطهری از ادراکات اعتباری علامه طباطبایی در اخلاق. پژوهش‌های معرفت‌شناختی، 8(18)، صص 218-235.
13. جعفری، محمدتقی. (1369). زیبائی و هنر از دیدگاه اسلام. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
14. جعفری، محمدتقی. (1379). جبر و اختیار. تهران: مؤسسۀ تدوین و نشر آثار علامه جعفری.
15. جعفری، محمدتقی.(1381). وجدان. قم: انتشارات تهذیب.
16. جوادی، محسن. (1382). توجیه جاودانگی اصول اخلاقی بر مبنای نظریۀ اعتباریات از دیدگاه شهید مطهری. قبسات، 9(30-31)، صص 53-68.
17. جوادی، محسن؛ سلاطین، مصطفی. (1391). گزارش و تحلیل دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی دربارۀ نسبی‌گرایی اخلاقی. اخلاق وحیانی، 1(1)، صص 73-90.
18. جوادی‌آملی، عبدالله. (1375). فلسفۀ حقوق بشر. قم: مرکز نشر اسراء.
19. جوادی‌آملی، عبدالله. (1378) .مبادی اخلاق در قرآن. قم: مرکز نشر اسراء.
20. حسینی، سید عبدالهادی؛ خواص، امیر. (1396). تبیین سازگاری خودگرایی، دیگرگرایی و خداگرایی در نظام اخلاقی اسلام. معرفت اخلاقی، 8(21)، صص 5-19.
21. حسینی ‌رامندی، سید علی‌اکبر. (1398). نظریۀ اخلاق هنجاری اسلام بر اساس قرآن کریم. قم: نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
22. حسینی ‌رامندی، سید علی‌اکبر.) 1399 الف). قرآن و غایت‌گرایی اخلاقی. قرآن‌شناخت، 13(24)، صص 39–58.
23. حسینی‌ رامندی، سید علی‌اکبر. (1399 ب). نظریۀ خودگروی اخلاقی از دیدگاه قرآن. پژوهش‌های قرآنی، 25(94)، صص 67–86. DOI: 10.22081/jqr.2019.53025.2333
24. خلیلی، مصطفی. (1391). اخلاق توحیدی از دیدگاه علامه طباطبایی. اخلاق وحیانی، 1(1)، صص127-148.
25. بنیاد دائرة المعارف اسلامی. (1384). دانشنامه جهان اسلام (چاپ اول، ج9). مدخل «حوزه علمیه»، تهران: بنیاد دائره المعارف اسلامی.
26. داوری‌اردکانی، رضا. (1363). ملاحظاتی در باب ادراکات اعتباری. دومین یادنامۀ علامه طباطبایی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
27. دبیری، احمد؛ میرجلیلی، سیدکاظم. (1397). ماهیت نظریه اخلاقی؛ شرحی بر یک نظریه اخلاقی درست و مقبول. پژوهش‌نامه اخلاق، شماره 41، صص 7–20.
28. رقوی، جواد. (1399). نسبت اخلاق و دین از دیدگاه علامه طباطبایی و شهید مطهری. تأملات اخلاقی، 1(3)، صص47-63
29. زارع‌گنجارودی، مرتضی؛ محمدی‌منفرد، بهروز. (1394). بازخوانی وجدان اخلاقی از نگاه علامه جعفری. پژوهشنامه اخلاق، 8(29)، صص 99-118.
30. سبحانی، جعفر. (1377). حسن و قبح عقلی یا پایه‌های اخلاق جاودان. (نگارش علی ربانی‌گلپایگانی). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
31. سبحانی، جعفر (1378 الف). رابطۀ دین و اخلاق(4) حاکمیت دین بر اخلاق یا تقدم اخلاق بر دین. کلام اسلامی، 8(32)، صص 4-19.
32. سبحانی، جعفر. (1378 ب). رابطۀ دین و اخلاق. کلام اسلامی، 8(30)، صص 5-17.
33. سبحانی، جعفر. (1379) .رابطۀ دین و اخلاق. کلام اسلامی، 9(33)، صص 5-23.
34. سروش، عبدالکریم. (1373) . تفرج صنع (چاپ سوم). تهران: مؤسسۀ فرهنگی صراط.
35. شریفی، احمدحسین و همکاران (1396)، دانشنامه اخلاق کاربردی (5 ج). قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی&.
36. شیروانی، علی. (1378). ساختار کلی اخلاق اسلامی. قبسات، 4(13)، صص 38-44.
37. شیروانی، علی.(1382) .اخلاق اسلامی و مبانی نظری آن (چاپ سوم). قم: دارالفکر.
38. صالحی ‌ساداتی، سید علیرضا؛ جوادی، محسن. (1397). فلسفۀ اخلاق استاد جوادی آملی. اخلاق وحیانی، 6(14)، صص 47-68.
39. طباطبایی، سید محمدحسین. (1386). اصول فلسفه و روش رئالیسم. تهران: صدرا.
40. گنسلر، هری جی. (1385). درآمدی جدید به فلسفۀ اخلاق با مقدمۀ مصطفی مکلیان (مترجم: حمیده بحرینی). تهران: نشر آسمان خیال.
41. لاریجانی، صادق. (1382). الزامات عقلی و اخلاقی. پژوهش‌های اصولی، 2(6)، صص 7-25.
42. لاریجانی، صادق. (1386). نظریه‌ای در تحلیل الزامات اخلاقی و عقلی. پژوهش‌های اصولی، 3(7)، صص209-234.
43. مبینی، محمدعلی. (1395). مفهوم ضرورت در نظریۀ اخلاقی آیت‌الله مصباح یزدی. نقد و نظر، 21(84)، صص 4-25. DOI: 10.22081/JPT.2016.22669
44. مبینی، محمدعلی .(1396). تأملی در حقیقت جملات اخلاقی؛ دیدگاه آیت‌الله مصباح‌یزدی و نقد آن. اخلاق، 7(48)، صص 29-45. DOI: 10.22081/jare.2017.45065
45. مبینی، محمدعلی؛ آل‌بویه، علیرضا. (1397). لغزش معناشناختی در نظریه‌های اخلاقی غایت‌گرا با تأکید بر نظریۀ اخلاقی استاد مصباح یزدی. نقد و نظر، 23(89)، صص 4-28. DOI: 10.22081/jpt.2018.65591
46. محمدرضایی، محمد. (1382). فلسفۀ اخلاق از دیدگاه استاد مطهری. قبسات، 9(31-32)، صص 33-52.
47. محمدی، مسلم. (1389). پرستش، اصل بنیادین فلسفۀ اخلاق استاد مطهری. آینۀ معرفت، 8(25)، صص123-145.
48. مصباح، مجتبی. (1382). بنیاد اخلاق؛ روشی نو در آموزش «فلسفۀ اخلاق». قم: انتشارات مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی&.
49. مصباح یزدی، محمدتقی. (1374). دروس فلسفۀ اخلاق (چاپ پنجم). تهران: انتشارات اطلاعات.
50. مصباح ‌یزدی، محمدتقی. (1384). نقد و بررسی مکاتب اخلاقی (تدوین و نگارش: احمدحسین شریفی). قم: انتشارات مؤسسۀ آموزشى و پژوهشى امام خمینی&.
51. مصباح ‌یزدی، محمدتقی. (1385). مشکات؛ مجموعه آثار آیت‌الله مصباح پیش‌نیازهای مدیریت اسلامی (گردآورنده: غلامرضا متقی‌فر). قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی&.
52. مطهری، مرتضی. (1377). نقدی بر مارکسیسم. تهران: صدرا.
53. مطهری، مرتضی. (1367). فلسفۀ اخلاق. تهران: صدرا.
54. معلمی، حسن. (1380). مبانی اخلاق. تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشۀ معاصر.
55. معلمی، حسن. (1388) .ضرورت بالقیاس و بالغیر مفاد بایدهای اخلاقی. قبسات، 14(53)، صص 139-156.
56. میرصانع، سید محمدباقر. (1397). دیدگاه شهید مطهری دربارۀ اخلاق مبتنی بر نظریۀ اعتباریات. آیین حکمت، 10(35)، صص 179-204. DOI: 10.22081/pwq.2018.66067
57. نصراصفهانی، محمد. (1387). مبانی اخلاقی علامه طباطبایی&. اخلاق، 3(11)، 
صص 37-111.
58. نصری، عبدالله. (1383). تکاپوگر اندیشه‌ها؛ زندگی، آثار و اندیشه‌های استاد علامه محمدتقی جعفری (چاپ سوم). تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
59. نصیری، منصور. (1389). نظریۀ «برین سودگرایی» در اخلاق و تطبیق آن با نظریۀ سودگرایی رایج. پژوهش‌نامه اخلاق، 3(9)، صص 9–36.

60. Aalebouye, A. R. (2021). Compatibility or Incompatibility of Bentham's Utilitarianism with the Quran's Doctrine. Journal of Theosophia Islamica, 1(2), pp. 48-74. Doi: 10.22081/JTI.2022.63049.1025
نقد و نظر
دوره 27، شماره 106 - شماره پیاپی 106
ویژه‌نامه یکصدمین سالگشت باز تأسیس حوزه علمیّه قم
تیر 1401
صفحه 65-103

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار