تبیین و تحلیل دیدگاه معرفی ذات الهی و ممکنات به عنوان موضوع علم کلام و شبهه زدائی از آن

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران.

چکیده

قدمای متکلمان موضوع علم کلام را مانند حکمت الهی و عرفان موجود بما هو موجود می‌دانند. درمقابل نظر متقدمان، مفاهیم دیگری نیز به‌عنوان موضوع علم کلام مطرح گشته که از جملۀ آن‌ها، ذات و صفات الهی است. ایدۀ ذات از برخی متکلمان اهل سنت مانند قاضی ارموی و نیز ایدۀ ذات به ضمیمۀ ممکنات از صاحب کتاب الصحائف فی علم الکلام در مقدمۀ سودمند اثر گران‌سنگ شوارق الالهام گزارش شده است. این نوشتار با روش توصیفی‌-‌تحلیلی، با محوریت مقدمۀ شوارق در اصل به تبیین، تحلیل و تقویت بنیان دیدگاه مذکور می‌پردازد تا اشکالاتی که بر آن وارد ساخته‌اند، از اساس مندفع گردد. همچنین پژوهش حاضر در صدد جمع میان این دیدگاه با نظر قدما و درنهایت، بیان همسویی مباحث علم کلام با مسائل علم الهی و علم عرفان در سطوح متفاوت است و این هر دو، از فروع و نتایج پژوهش خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

An Account and Analysis of the View of the Divine Essence and Possible Beings as Subject-Matters of Kalām and Replies to Objections

نویسنده [English]

  • Seyyed Reza Eshaghnea
Assistant professor, Islamic Sciences and Culture Academy, Qom, Iran
چکیده [English]

Early scholars of kalām (Islamic theology) believed that the subject-matter of kalām was the same as that of Islamic philosophy and mysticism: being qua being. In contrast to this, other notions have also been proposed as subject-matters of kalām, including the divine essence and attributes. The idea of essence was proposed by some Sunni theologians such as Qāḍī al-Urmawī, and the idea of essence plus possible beings as subject-matters of kalām was reported by the author of al-Ṣaāʾif fī ʿilm al-kalām in his introduction to the precious work Shawāriq al-ilhām. In this article, I adopt a descriptive-analytic method and draw on the introduction to Shawāriq al-ilhām to account for, analyze, and support this view and to replies to objections raised against it. Moreover, as corollaries of the research, I aim to reconcile the view with that of the early theologians, and finally, show that issues of Islamic theology are in harmony with issues of Islamic philosophy and mysticism at different levels.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Definition of kalām
  • subject-matter of kalām
  • problems of kalām
  • principles of kalām
  • divine essence and attributes
  1. * قرآن کریم.

    1. ابن ترکه اصفهانی، صائن‌الدین علی بن محمد. (1360). تمهید القواعد. (مقدمه و مصحح: سید جلال‌الدین آشتیانی). تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه.
    2. ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد. (1408ق). مقدمه ابن خلدون. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    3. ابن سینا، الشیخ ابی علی حسین بن عبدالله. (1377ق). الاشارات و التنبیهات للشیخ ابی علی حسین بن عبدالله. الجزء الثالث فی علم ماقبل علم الطبیعه مع الشرح للمحقق نصیرالدین محمد بن محمد بن الحسن الطوسی و شرح الشرح للعلامه قطب‌الدین محمد بن محمد بن ابی جعفر الرازی. مطبعه حیدری.
    4. ابن فناری، محمدبن حمزه بن محمد العثمانی. (1363). مصباح الانس فی شرح مفتاح غیب الجمع والوجود (چاپ دوم). تهران: انتشارات فجر.
    5. اسحاق‌نیا، سیدرضا. (1399). پژوهشی در باب تفاوت عرفان، فلسفه و کلام. فصلنامۀ نقد و نظر، 25(98)، صص 1-184.
    6. اشکوری دیلمی، قطب‌الدین. (1378). محبوب القلوب. تهران: انتشارات آینۀ میراث.
    7. انصاری شیرازی، شیخ یحیی. (1384). دروس شرح منظومه حکیم ملاهادی سبزواری (چاپ اول). قم: مؤسسۀ بوستان کتاب.
    8. التفتازانی، سعدالدین عمر. (بی‌تا). شرح المقاصد. بی‌جا.
    9. توحید مفضل (الطبعه الثالثه). قم، ایران: منشورات مکتبة الداوری.
    10. خمینی، سیدروح الله. (بی‌تا). تفسیر سورۀ حمد. قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
    11. الرازی، قطب‌الدین محمود بن محمد. (بی‌تا). شرح الشمسیه (به خط احمد تفرشی). کتاب‌فروشی علمیه اسلامیه.
    12. سبزواری، حاج ملاهادی. (1417ق). شرح المنظومه (مصحح و تعلیق: آیت‌الله حسن‌زاده آملی، ج1). تهران: نشر ناب.
    13. سبزواری، حاج ملاهادی. (1366). شرح المنظومه (چاپ پنجم). قم: مؤسسۀ انتشارات دار العلم.
    14. شبستری، شیخ محمود. (1361). گلشن راز (به اهتمام صابر کرمانی، چاپ اول). تهران: کتابخانۀ طهوری.
    15. شعرانی، ابوالحسن. (1398ق). کشف المراد شرح تجرید الاعتقاد (ترجمه و شرح فارسی، چاپ دوم). تهران: انتشارات کتاب‌فروشی اسلامیه.
    16. شیخ بهایی. (1361). دیوان کامل شیخ بهایی شامل اشعار و آثار (با مقدمۀ استاد سعید نفیسی). تهران: نشر چکامه.
    17. شیرازی، محمد بن ابراهیم (ملاصدرا). (1981م). الحکمه المتعالیه فی الاسفارالعقلیه الاربعه (ج6،1، طبع سوم). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    18. طباطبایی، سید محمدحسین. (بی‌تا). اصول فلسفه و روش رئالیسم (مقدمه و پاورقی استاد شهید مرتضی مطهری). تهران: انتشارات صدرا.
    19. علامه حلی، جمال‌الدین الحسن بن یوسف ابن علی بن المطهر. (1399ق). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد (مع حواشی و تعلیقات قیمه: لآیة الله السید ابراهیم الموسوی الزنجانی). بیروت: منشورات مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
    20. فاضل مقداد. (1370ق). شرح باب حادی عشر. تهران: مرکز نشر کتاب.
    21. قیصری رومی، محمد داوود. (1375). شرح فصوص الحکم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
    22. لاهیجی، شیخ عبد الرزاق. (بی‌تا). شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام (ج1)،
    23. لاهیجی، ملا عبد الرزاق. (بی‌تا). گوهر مراد (از روی طبع اول چاپ افست). تهران.
    24. مطهری، مرتضی. (1385). کلیات علوم اسلامی (مجموعه سه جلد، چاپ دهم). تهران: انتشارات صدرا.
    25. ملاکاتب جلبی، مصطفی بن عبدالله القسطنطنی الرومی الحنفی. (1414ق). کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون. بیروت: دار الفکر.
    26. الیزدی الشهابادی، نجم‌الدین شهاب‌الدین حسین. (بی‌تا). الحاشیه لملا عبدالله علی تهذیب المنطق لسعد‌الدین التفتازانی. طهران: المکتبه الاسلامیه.