تبیین و بررسی تجلّی خداوند از نگاه آیین یاری (اهل حق) و عرفان اسلامی

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فلسفه دانشگاه پیام نور، تهران

2 دانشیارگروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.

3 دانشیار گروه فلسفه، دانشگاه پیام نور،

4 دانشجوی دکتری فلسفه، دانشگاه پیام نور، تهران

چکیده

تجلّی خداوند مبنای بنیادین و پایۀ اساسی جهان‌بینی و هستی‌شناسی آیین یارسان (اهل حق) است که با فلسفه‌ای خاص به آن پرداخته‌اند. در این نگرش، انسان‌های برجسته، یا متجلّی از ذات حق‌اند یا جلوه‌گاه صفت او. تبیین نکردن و تمییز ندادن بین «تجلّی ذات» حق با «ذات» و تعیّنات و صور آن منشأ اساسی تفسیرها و تأویل‌های نارسا یا نادرست بوده است. این مقاله با روشی توصیفی‌‌ـ‌‌تحلیلی، به دنبال بررسی و ریشه‌یابی باورمندی‌های آیینی اهل حق با تکیه بر متون اصلی آن‌ها است و مسألۀ «تجلّی ذات» حق را تحلیل کرده است. نگارندگان به این نتیجۀ کلّی دست یافته‌اند که نظر به تنوّع معنایی «ذات» در متون کلامی آیین یاری، «تجلّی ذات» در مراتب «یایی» و «دُرّی» و «خاوندکاری» متفاوت‌اند؛ در نتیجه کیفیت «تجلّی ذات» در انسان و نظام «مظهریت» در بطن متون آیینی، علی‌‌رغم تحریف‌هایی ناشی از کم‌اطلاعی گویندگان دوره‌های کلامی اهل حق، تقریباً هم‌سو و شبیه به مبانی عرفان نظری مکتب ابن‌‌عربی است و با باور شفاهی مردم و کلام‌دانان یارسان متفاوت است. همچنین نشان می‌دهد که کُنه مبانی متون معرفتی این آیین برای پیروان آن به خوبی معلوم نیست!

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Account and Consideration of God’s Manifestation from the Standpoint of the Yārī Denomination (Ahl-i Ḥaqq) and Islamic Mysticism

نویسندگان [English]

  • ََAli raza Parsa 1
  • Mohamad Abrahim Malmir 2
  • Reza Rasolisharabyani 3
  • Mansour Rostami 4
1 Associate professor, Department of Philosophy, Payam-e Noor University, Tehran
2 Associate professor, Department of Persian Language and Literature
3 Associate professor, Department of Philosophy, Payam-e Noor University, Tehran
4 PhD student, philosophy, Payam-e Noor University, Tehran
چکیده [English]

God’s manifestation is the fundamental basic ground of Yarsanist (People of Ḥaqq) worldview and ontology, which is dealt with in terms of a peculiar philosophy. On this outlook, outstanding people are either manifestations of the divine essence or manifestations of divine attributes. The failure to discriminate the manifestation of the divine essence from its determinations and forms has been the main source of Yarsanist misinterpretations. Drawing on a descriptive-analytic method, in this paper we examine and diagnose Yarsanist beliefs through their main texts, analyzing the problem of the manifestation of the divine essence. We conclude that given the semantic variety of “essence” in theological texts of Yarsanism, the manifestation of the essence differs at the stages of Yāyī, Durrī, and Khwāwandkārī. Thus, the quality of the manifestation of the essence in humans and the system of manifestation in ritual texts is, despite distortions throughout Yarsanist theological periods, all but consistent with the foundation of Ibn ‘Arabī’s school of theoretical mysticism and different from oral beliefs of Yarsanist laypeople and theologians. It also shows that the depth of epistemic texts is not known to their followers.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Essence
  • manifestation
  • Yarsan
  • People of Ḥaqq
  • Sulṭān Isḥāq
  • Islamic mysticism
  1. قرآن کریم.

    1. نهج البلاغه. (1414ق). الامام علی× (شریف الرضی، صبحی صالح). قم: هجرت.
    2. آشتیانى، سیدجلال‌‌الدین. ‏(1370). شرح مقدمۀ قیصرى‏. تهران‏: امیرکبیر‏.
    3. آملى‏، سیدحیدر. (1422ق). تفسیر المحیط الأعظم‏ (مصحح: سیدمحسن موسوى‏). تهران‏: وزارت ارشاد اسلامى‏.‏
    4. الآلوسى، سیدمحمود. (1415ق). روح المعانى (محقق: على عبدالبارى عطیة ). بیروت: دارالکتب العلمیه‏.
    5. الأحسائی، ابن أبی‌‌جمهور. (1405ق). عوالی اللئالی (محقق: مجتبى العراقی). قم: سید‌‌‌‌الشهداء.
    6. ابن ترکه، ‏صائن‌‌الدین على. (1360). تمهید القواعد (مصحح: سیدجلال‌‌الدین آشتیانى‏). تهران‏: وزارت فرهنگ و آموزش عالى‏.‏
    7. ابن ترکه، ‏صائن‌‌الدین على. (1378). شرح فصوص الحکم (مصحح: محسن بیدار). قم: بیدار.
    8. ابن عربى، محیى‌‌الدّین. (1370). فصوص الحکم. تهران: الزّهراء.
    9. ابن عربى، محیى‌‌الدّین. (1994م). الفتوحات المکیة (مصحّح: عثمان یحیى). بیروت: دار إحیاءالتراث العربی.
    10. ابن فنارى، محمد. ‏(2010م). مصباح الأنس (مصحح: عاصم ابراهیم الکیالی‏). بیروت: دارالکتب العلمیه‏‏.
    11. ‏ ایوانف، ولادیمیر. (1950م). تذکرة اعلی و مجموعة رسائل اهل حق. بمبئی: انتشارات اسماعیلی.
    12. الثّقفی، ابراهیم. (1410ق). ‏الغارات (مصحّح: عبدالزّهراء حسینی). قم: دارالکتاب الإسلامی.
    13. جامى،‏ عبدالرحمن. (1370). نقد النصوص فى شرح نقش الفصوص‏ (مصحح: سیدجلال‌‌‌‌الدین آشتیانى‏). تهران: وزارت ارشاد اسلامى‏‏.
    14. الجندی، مؤیدالدین. (1423ق). شرح فصوص الحکم (محقق: سیدجلال‌‌الدین آشتیانی). قم: بوستان کتاب.
    15. جیحون‌‌آبادی، نعمت‌‌الله. (1361). شاهنامۀ حقیقت (مقدمه: محمد مکری). تهران: طهوری.
    16. حافظ شیرازی. (1362). دیوان حافظ (به اهتمام: محمّد قزوینی و قاسم غنی). تهران: زوار.
    17. الحر العاملی. (1384). الجواهر السّنیة . نجف: النعمان.
    18. حسن‌‌زاده آملی، حسن. (1381). هزار و یک کلمه. قم: بوستان کتاب.
    19. حسینی، سیّدمحمد. (1395). ترجمه و تفسیر دیوانَ گَورَه. تهران: پرسمان.
    20. خوارزمی، حسین. (1379). شرح فصوص الحکم (مصحح: حسن‌‌زاده آملی). قم: بوستان کتاب.
    21. دفتر کلام تیمور بانیاران. (1380). (مصحح: حسین روحتافی، به خط سیّدایمان خاموشی). نسخۀ خطی.
    22. دفتر لاچین عباسوندی. (1384). (به خط ظفر عسکری). نسخۀ خطی.
    23. دفتر لاچین عباسوندی. (1363). کلام دوره ی بهلول. (مقدمه و تفسیر: صدیق صفی‌‌زاده). تهران: طهوری.
    24. دیوان خان الماس. (1376). (به خط سیدخلیل عالی‌نژاد). نسخه‌ خطی.
    25. دورۀ هفتوانه. (1361). (مقدمه و ترجمه: صدیق صفی‌‌زاده). تهران: طهوری.
    26. دیوانَ گَورَه. (1382). (مقدمه و پاورقی: سیّدمحمد حسینی). کرمانشاه: باغ نی.
    27. سبزوارى، ملاهادى. (1372). شرح الأسماء الحسنى‏ (مصحح: نجف‌‌قلى حبیبى‏). تهران: دانشگاه تهران.
    28. سنایی غزنوی. (1383). حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة (مصحح: مدرّس رضوى‏). تهران: دانشگاه تهران‏.
    29. الشّهرستانی، محمّد. (1364). الملل والنحل (محقق: محمد بدران). قم: الشریف الرضی.
    30. شیخ‌‌امیر زوله‌‌ای. (1368). دفتر شیخ‌‌امیر (به خط خاص‌‌علی نوروزی سیاه‌‌بیدی). نسخۀ خطی.
    31. شیخ‌‌امیر زوله‌‌ای. (1375). دیوان حضرت شیخ‌‌امیر (گردآورنده: سیّدامرالله شاه‌‌ابراهیمی). نسخۀ خطی.
    32. الصفّار، محمّد. (1404ق). بصائر الدّرجات. طهران: منشورات الأعلمی.
    33. صفی‌‌زاده (بوره‌‌که‌‌ای)، صدیق. (1361). بزرگان یارسان. تهران: عطائی.
    34. الطّبرسى، احمد. (1403ق). الإحتجاج على أهل اللّجاج (مصحّح: محمدباقر خرسان). مشهد: مرتضى‏.
    35. عطّار‏، فریدالدین. (1388). منطق‌‌ الطیر (مصحح: محمدرضا شفیعی کدکنی). تهران‏: علمى‏‏.
    36. غفارى، محمّد. (1380‏). فرهنگ اصطلاحات آثار شیخ اشراق‏. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى‏.‏
    37. الفرغانی، سعیدالدین. (1428ق). منتهی المدارک (مصحح: عاصم ابراهیم الکیالى). بیروت: دارالکتب العلمیة .
    38. فضلی، سیّدقاسم. (2011م). سیری به سوی خاندان سیّدمحمّد گوره‌‌سوار. اربیل: مکریانی.
    39. القاصی، مجید. (1359). اندرز یاری. تهران: کتابخانة طهوری.
    40. القاصی، مجید. (1358). آیین یاری. تهران: کتابخانۀ طهوری.
    41. القونوى، صدرالدین. (1371). النصوص‏ (مصحح: سیدجلال‌‌الدین آشتیانى‏). تهران‏: مرکز نشر دانشگاهى.
    42. القونوى، صدرالدین. (1381).إعجاز البیان فى تفسیر أم القرآن‏ (مصحح: سیدجلال‌‌الدین آشتیانى‏). قم‏: دفتر تبلیغات اسلامی.
    43. قیصرى، داود. (1375). شرح فصوص الحکم‏ (مصحح: سیّدجلال‌‌الدین آشتیانى). تهران‏: علمى و فرهنگى‏.
    44. قیصرى، داود. (1381). رسائل قیصری (مصحح و مقدمه: سیّدجلال‌‌الدین آشتیانی). تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
    45. کلام دورۀ سید فرضی. (1377). (به خط سید امرالله شاه ابراهیمی). نسخۀ خطی.
    46. کلام دورۀ شاه حیاس. (1384). با مقدمه: سید شمس‌الدین محمود (بی جا). ناشر: مؤلف.
    47. کلام دورۀ سیدفرضی. (1377). (به اهتمام و قلم: سیّدامرالله شاه‌‌ابراهیمی). نسخه خطی.
    48. کلام دورۀ شاه حیاس. (1384). (مقدمه و حواشی: سیّدشمس‌‌الدین محمودی). [بی‌‌‌‌جا]: مؤلف.
    49. کاشانى، عبدالرزاق. (1370). شرح فصوص الحکم. قم‏: بیدار.
    50. المجلسی، محمّدباقر. (1403ق). بحار الأنوار (مصحح: السیدإبراهیم المیانجی، محمدباقر البهبودی). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    51. مجمع‌‌الکلام سرانجام اهل حق. (بی‌‌تا). (گردآوری: سام‌‌الدین تبریزیان). نسخه‌‌ خطی.
    52. معین، محمّد. (1364). فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر.
    53. مولوى، جلال‌‌الدین محمّد. (1373). مثنوى معنوى‏ (مصحح: توفیق سبحانى‏). تهران‏: وزارت ارشاد اسلامى‏.
    54. مولوى، جلال‌‌الدین محمّد. (1384). دیوان کبیر شمس‏ (مصحح: بدیع‌‌الزمان فروزانفر). تهران‏: طلایه.
    55. نجم رازی (دایه)، ابوبکر. (1365). مرصاد العباد (به اهتمام: محمّدامین ریاحی). تهران: علمی فرهنگی.
    56. نسفى، عزیزالدین. (1386 «الف»). الإنسان الکامل (مصحح: ماریژان موله‏). تهران: طهورى‏.
    57. نسفى، عزیزالدین. (1386 «ب»). کشف الحقائق (مصحح: احمد مهدوى دامغانى‏). تهران: علمى و فرهنگى‏.
    58. نظامی گنجوی. (1363). اقبال‌‌نامه (مصحح: حسن وحیددستگردی). تهران: علمی.
    59. النّوبختی، حسن. (1404ق). فرق الشیعة . بیروت: دارالاضواء.
    60. نوروز سورانی. (1332). دفتر نوروز (به خط: حق‌‌مراد کاکائی). نسخه‌‌ خطی.
    61. نوروز سورانی. (1337). دفتر نوروز (به خط: حق‌‌مراد کاکائی). نسخۀ خطی.