سیر تطوّر برهان حدوث و قدم در کلام امامیّه از آغاز تا مکتب بغداد متقدّم

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

چکیده

یکی از قدیم‌ترین و مهم‌ترین برهان‌های ارائه‌شده برای اثبات وجود خداوند در کلام امامیّه برهان حدوث و قدم بوده است. در نوشتار حاضر، تطوّرات این برهان از نخستین اشارات بدان در متون حدیثی معتبر امامیّه تا تحوّلات آن در آثار شیخ صدوق و پس از آن در مکتب کلامی شیخ مفید و کراجکی، موسوم به مکتب بغداد متقدّم بررسی و تبیین شده است. این پژوهش نشان می‌دهد که برهان حدوث و قدم در این دوره تحوّلات مهمّی داشته است. نخستین تحوّل، گذار این برهان از مرحلۀ تقریر ساده بر اساس روایات به مرحلۀ مستدلّ‌شدن با دلایل فلسفی و یافتن صورت منظم استدلالی بر سبک معتزله به‌دست شیخ صدوق است. به‌طور‌کلی روش شیخ صدوق در اثبات حدوث عالم، هم از حَیث دعاوی و هم از جهت مبانی و دلایل تا حدود زیادی با روش معتزلیان و امامیان بَهشَمی مشابه است و استدلال‌های او در این زمینه، یکی از مواضع اثرپذیری او از تعالیم معتزله را نشان می‌دهد. از منظر شیخ صدوق، هرچند اصل و مستند معتقدات، روایت‌های ائمّه: است، اکتفا به آنها جایز یا راجح نیست، بلکه باید تأیید و اعتضاد مضمون این روایت‌ها با استدلال‌های کلامی صورت پذیرد. در مکتب بغداد متقدّم، برهان حدوث و قدم تحوّل خاصّی نسبت به دورۀ شیخ صدوق نداشته و تنها در نحوۀ صورت‌بندی برهان و پاره‌ای استدلال‌ها برای اثبات مقدّمات آن، تفاوت‌هایی وجود داشته است. از نگاه شیخ صدوق و متکلّمان مکتب بغداد متقدّم، استدلال‌های معتزلیِ مطرح در برهان حدوث و قدم در مسیری مخالف با تعالیم حدیثی امامیّه نبوده، بلکه با آن موافق است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Development of the Argument from Incipience and Eternity in the Imāmī Kalām from the Beginning until the Early School of Baghdad

نویسنده [English]

  • Hamid Ataee Nazari
Assistant professor, Islamic Sciences and Culture Academy
چکیده [English]

One of the oldest and most important proofs offered for the existence of God in the Islamic Kalām is the argument from incipience (ḥudūth) and eternity (qidam). In this paper, I elaborate and examine the developments of the argument from reliable sources of Imāmī hadiths to the work of al-Shaykh al-Ṣadūq and al-Shaykh al-Mufīd’s school of Kalām, and Karājakī’s so-called school of Baghdad. The research shows that the argument from incipience and eternity has undergone a considerable development in this period. The first development was from its simple versions in terms of hadiths to argumentations with philosophical and natural reasons and al-Ṣadūq’s well-formed demonstrative form of the argument in the style of Mu’tazilīs. In general, al-Shaykh al-Ṣadūq’s method in the proof of the incipience of the world is to a large extent similar to that of Mu’tazilīs and Bahshamī Imāmīs with respect to its claims as well as its grounds and reasons. His arguments here show his influence from the teachings of the Mu’tazila. For al-Shaykh al-Ṣadūq, although beliefs are mainly supported by hadiths from the Imams, one must not or had better not rest content to them. Instead, one should support the contents of hadiths with Kalāmī arguments. In the early School of Baghdad, the argument from incipience and eternity did not go through serious changes in comparison to al-Ṣadūq’s period. The only difference was in the way the argument was formulated and certain arguments for its premises. For al-Shyakh al-Ṣadūq and theologians in the early School of Baghdad, Mu’tazilī arguments from incipience and eternity were not in conflict with the teachings of the Imams. On the contrary, they were in agreement with hadiths from the Imams.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Argument from incipience and eternity
  • Imāmī Kalām
  • al-Kulaynī
  • al-Shaykh al-Ṣadūq
  • Karājakī
  • early School of Baghdad. 

مراجع

1. آصف محسنی، محمّد (1437ق)، المعتبر من بحار الأنوار، 3 ج، إعداد و تنظیم: الشیخ عمّار الفهداوی، بیروت: دار المحجّة البیضاء.
2. ـــــــــــــــ (1392ق)، معجم الأحادیث المعتبرة، 8 ج، قم: نشر ادیان.
3. آل‌عبدالجبّار، محمّد بن‌عبد علی (1431ق)، هدی العقول إلی أحادیث الأصول، 9 ج، مشرف التحقیق: مصطفی الشیخ عبدالحمید آل مرهون، قم: ذوی القربی.
4. ابن‌شهر آشوب، محمّد بن‌علی (1425ق)، معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعة، قم: نشر الفقاهه.
5. ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن‌هبة الله (بی‌تا)، شرح نهج البلاغة، 20 ج، تحقیق: محمّد أبو الفضل إبراهیم، قم: مؤسسة إسماعیلیان للطباعة والنشر والتوزیع.
6. الاسترآبادی، محمّدامین (1431ق)، الحاشیة علی أصول الکافی، جمعها و رتّبها: المولی خلیل القزوینی، تحقیق: علی الفاضلی، قم: دارالحدیث للطباعة والنشر.
7. الباقلّانی، أبوبکر (1413ق)، الانصاف فیما یجب اعتقاده و لا یجوز الجهل به، تحقیق و تعلیق و تقدیم: محمّد زاهد بن‌الحسن الکوثری، الطبعة الثالثة، قاهره: مکتبة الخانجی.
8. البحرانی، ابن‌میثم (1362ق)، شرح نهج البلاغة، 5 ج، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
9. البلخی الکعبی، أبوالقاسم (1435ق)، عیون المسائل والجوابات، تحقیق: راجح عبدالحمید سعید کردی، عبدالحمید راجح عبدالحمید کردی، حسین خانصو، أمان: دارالحامد.
10. البیهقی، علی بن‌زید (1422ق)، معارج نهج البلاغه، 2 ج، تحقیق: أسعد الطیّب، قم: مرکز الأبحاث والدراسات الإسلامیّة.
11. الشریف الرضی، محمّد بن‌الحسین (1431ق)، نهج البلاغه، حقّقه و ضبط نصّه: الشیخ قیس بهجت العطّار، قم: مؤسّسة الرافد للمطبوعات.
12. الصدوق، محمّد بن‌علی (1398ق)، التوحید، تصحیح و تعلیق: السید هاشم الحسینی الطهرانی، قم: مؤسّسة النشر الإسلامی.
13. الطوسی، محمّد بن‌الحسن (1420ق)، فهرست کتب الشیعة و أصولهم، تحقیق: السیّد عبدالعزیز الطباطبایی، قم: مکتبة المحقّق الطباطبایی.
14. الکَراجَکی، ابوالفتح (1405ق)، کنزالفوائد، 2 ج، تصحیح: شیخ عبدالله نعمة، قم: انتشارات دار الذخائر.
15. ـــــــــــــــ (بی‌تا)، کنزالفوائد، نسخۀ خطّی ش226، آستان قدس رضوی مورّخ 677 ق.
16. الکلینی الرازی، محمّد بن‌یعقوب (1430ق)، الکافی، 15ج، به‌اهتمام: محمّد حسین الدرایتی، قم: دارالحدیث.
17. المازندرانی، محمّدصالح (1429ق)، شرح أصول الکافی، مع تعلیقات: المیرزا أبو الحسن الشعرانی، ضبط وتصحیح: السید علی عاشور، بیروت: دار إحیاء التراث العربی للطباعة والنشر والتوزیع.
18. المجلسی، محمّدباقر (1379ق)، مرآة‌ العقول فی شرح أخبار آل‌الرسول، 26 ج، تحقیق: السیّد هاشم الرسولی المحلاّتی، الطبعة الرابعة، تهران: دارالکتب العلمیة.
19. ـــــــــــــــ (1412ق)، بحار الأنوار الجامعة لدُرر أخبار الأئمّة الأطهار، 110 ج، بیروت: دار إحیاء التراث العربی و مؤسّسة التاریخ العربی.
20. المفید، محمّد بن‌محمّد (1413 الف)، النُّکت فی مقدّمات الأصول، قم‏: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
21. ـــــــــــــــ (1413 ب)، المسائل العکبریّة، قم‏: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
22. ـــــــــــــــ (1417ق)، المقنعة، الطبعة الرابعة، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
23. الموسوی، الشریف المرتضی علی بن‌الحسین (1419 ق)، شرح جمل العلم والعمل، تحقیق: الشیخ یعقوب الجعفری المراغی، طهران و قم: دار الأسوة للطباعة والنشر، الطبعة الثانیة.
24. النجاشی، أحمد بن‌علی (1427ق)، رجال النجاشی، تحقیق: سیّد موسی شبیری زنجانی، چاپ هشتم، قم: مؤسّسه نشر اسلامی.
25. بهبودی، محمّدباقر (1386)، گزیدۀ کافی، 6 ج، تهران: شرکت انتشارات علمی ـ فرهنگی.
26. جَنّوف، عبدالله (2013م.)، عقائد الشیعة الإثنی عشریّة وأثر الجدل فی نشأتها وتطوّرها حتّی القرن السابع من الهجرة، بیروت: دارالطلیعة.
27. طالقانی، سیّد حسن (1394)، شیخ صدوق، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
28. مَک‌دِرموت، مارتین (1384)، اندیشه‌های کلامی شیخ مفید، ترجمۀ احمد آرام، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران.
29. نیشابوری، أبورشید (1979م.)، المسائل فی الخلاف بین البصریین والبغدادیین، تحقیق و تقدیم: مَعن زیادة، رضوان السیّد، بیروت: معهد الأنماء العربی.
30. ولفسن، هری اوسترین (1368)، فلسفۀ علم کلام، ترجمۀ: احمد آرام، چاپ اوّل، تهران: انتشارات الهدی.
31. Ansari, Hassan, Schmidtke, Sabine (2016), “The Shīʿī Reception of Muʿtazilism (II) Twelver shīʿīs”, in: The Oxford handbook of Islamic theology, Oxford: Oxford university press.
32. Davidson, Herbert A. (1987), Proofs for Eternity, Creation and the Existence of God in Medieval Islamic and Jewish Philosophy, New York/ Oxford University Press.
33. El Omari, Racha (2016), The Theology of Abū l-Qāsim al-Balkhī/ al-Kaʿbī (d. 319/931), Leiden: Brill.
نقد و نظر
دوره 23، شماره 91
مهر 1397
صفحه 5-30

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار