دوازده مختصة فلسفة صدرایی

نوع مقاله : تخصصی

نویسنده

احمد شهدادی

چکیده

صدرالمتألهین شیرازی (979- 1045 ق) مؤسس حکمت متعالیه، برجسته‌ترین فیلسوف دورة اخیر تاریخ فلسفة اسلامی است. فلسفة اسلامی، با ظهور صدرا به رنگی تازه و عرصه‌ای جدید درآمد. از این پس، در هم‌آمیزی فلسفة‌ یونانی، اشراقی، عرفان و نیز مهم‌تر از همه متون وحیانی، بنیاد رفیع فلسفه‌ای را بنا نهاد که مدار همة مباحث فلسفی ایرانی و کانون شرح و تفسیر فیلسوفانة همة اندیشوران قرار گرفت.
فلسفة صدرایی چیزی بسی بیشتر از حکمت یونانی، نگاه اشراقی و کلام ایمانی است. گویا همة‌ اینها هست و هیچ‌کدام نیست. هرچند در باب فلسفة صدرایی فراوان نگاشته‌اند، بی‌گمان هنوز تبیین مختصات فلسفی آن به تحقیق و در سنجش با دیگر فلسفه‌های اسلامی نیازمند پژوهش‌هایی افزون‌تر است. در فلسفة صدرایی عناصری بنیادین در کارند که شاکلة آن را می‌سازند و این دستگاه فلسفی را از فلسفه‌های مشایی، اشراقی و عرفان تمایز می‌بخشند. از دیگر سو، بسیاری از مباحثی که رنگ کلام و الاهیات دارند و در تاریخ اندیشة اسلامی طی سده‌ها بحث و بررسی شده‌اند، در این فلسفه تشخص، بسط و اغلب راه‌ حل می‌یابند. از این منظر نیز، دستگاه فلسفة صدرایی درخور اعتناست؛ زیرا تلاشی متفاوت برای حل بسیاری از معضلات مفاهیم دینی و ایمانی به‌شمار می‌آید. این فلسفه می‌تواند در عرض کلام اسلامی، الاهیات شیعی و برخی از نحله‌های فکری اسلامی، روشن‌کنندة بسیاری از تاریکی‌های غریب اندیشة دینی و مفاهیم غامض کتاب و سنت باشد.

عنوان مقاله [English]

دوازده مختصة فلسفة صدرایی

نویسنده [English]

  • ahmad shhdadi
صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم، مشاعر، به اهتمام هنری کربن، تهران، طهوری، چاپ دوم، 1363، ص 19؛ در باب متصف نشدن ماهیت به وجود و عدم، نک: رسالة «اصالة جعل الوجود» در مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، تحقیق: حامد ناجی اصفهانی، تهران، انتشارات حکمت، چاپ اول، 1375، ص 183.
[1]. همان، ص 6.
[1]. همان، ص 16.
[1]. همان، ص 13.
[1]. صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار‌الاربعة العقلیة (اسفار)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1981، ج 1، ص 39. نیز نک: «تفسیر سورة توحید» در مجموعه رسائل فلسفی، ص 445.
[1]. الحکمة المتعالیة فی الاسفار‌الاربعة العقلیة، ج 1، ص 258.
[1]. مشاعر، ص 15.
[1]. همان، ص 18.
[1]. الحکمة المتعالیة فی الاسفار‌الاربعة العقلیة، ج 1، ص 63 و صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم، الشواهد الربوبیة فی‌المناهج السلوکیة، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم، 1360، ص 286.
[1]. مشاعر، ص 68-69. همچنین، نک: رسالة «اصالة جعل الوجود»، ص 182.
[1]. همان، ص 9؛ الشواهد الربوبیة، ص 286.
[1]. همان، ص 39.
[1]. الحکمة المتعالیة فی الاسفار‌الاربعة العقلیة، ج 1، ص 56، 58 و 243- 245.
[1]. همان، ج 1، ص 24 و 75.
[1]. همان، ج 1، ص 37.
[1]. همان، ص 103.
[1]. همان، ج 2، ص 236.
[1]. همان، ج 1، ص 198.
[1]. سبزواری، ملاهادی، منظومه، طبع ناصری، ص 9. صدرا گفته است: «هیچ چیزی وجود ندارد که نزد ما از وجود شناخته‌شده‌تر باشد.» اسفار، ج 3، ص 25-26. البته قونوی هم سخنی دیگر دارد: «آنچه بدیهی بالذات و تردید ناپذیر است...احساس وجود است نه معرفت کنه آن.» قونوی صدر الدین، النفحات الالهیة، تصحیح محمد خواجوی، تهران، انتشارات مولی، 1375، ص 47.
[1]. نک: طباطبایی، سید محمد‌حسین، نهایة الحکمة، قم، انتشارات جامعة مدرسین حوزه علمیه قم، مرحلة اول، فصل دوم.
[1]. الحکمة المتعالیة فی الاسفار‌الاربعة العقلیة، ج 1، ص 53.
[1]. نک: قیصری رومی، محمد داوود، شرح فصوص‌الحکم، به کوشش سید جلال‌الدین آشتیانی، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول، 1375، ص 93؛ مقدمۀ شرح فصوص، ص 5؛ ابن ترکه، صائن‌الدین علی‌بن محمد، تمهید القواعد، تصحیح: سید جلال‌الدین آشتیانی، انجمن حکمت و فلسفه ایران، چاپ دوم، 1360، ص 33 و
56- 59.
[1]. الشواهد الربوبیة، ص 329 و مشاعر، ص 31.
[1]. الحکمة المتعالیة فی الاسفار‌الاربعة العقلیة، ج 6، ص 50. همچنین دربارة عرضیت انتزاعی، نک: مشاعر،
ص 29-30.
[1]. همان، ج 1، ص 26.
[1]. نک: الشواهد الربوبیة، ص 182، 306 و 307.
[1]. مشاعر، ص 37. همچنین نک: رساله «اصالة جعل الوجود»، ص 181.
[1]. الشواهد الربوبیة، ص 322.
[1]. الحکمة المتعالیة فی الاسفار‌الاربعة العقلیة، ج 1، ص 57. نیز، نک: مشاعر، ص 32.
[1]. مشاعر، ص 69 و رسالة «اصالة جعل الوجود»، ص 188.
[1]. مشاعر، ص 34- 35. صدرا در جای دیگر می‌گوید که پیش از کشف اصالت وجود، خود به شدت به اصالت ماهیت معتقد بوده است: «من پیش‌تر از اعتباریت وجود و تأصل ماهیت به شدت دفاع می‌کردم، تا این که خداوند مرا هدایت کرد و کشفی روشن برایم پدید آمد که مسئله عکس این است و وجودات حقایق واقعی و اصیل در جهان عین‌اند.» اسفار، ج 1، ص 49.
[1]. همان، ص 35.
[1]. الحکمة المتعالیة فی الاسفار‌الاربعة العقلیة، ج 1، ص 218.
[1]. همان، 6، ص 22.
[1]. مشاعر، ص 35.
[1]. الحکمة المتعالیة فی الاسفار‌الاربعة العقلیة، ج 3، ص 19. «تفاوت میان وجودات محض و انوار قاهره [ معلولات] همان شدت و حدت و امور متضاد آنهاست.» الاسفار‌الاربعة، ج 1، ص 32.
[1]. شیرازی، صدرالدّین، اسرار الایات، تهران، انجمن حکمت و فلسفة ایران، 1360، ص 26.
[1]. مشاعر، ص 45.
[1]. ملاصدرا، مفاتیح‌الغیب، تصحیح محمد خواجوی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، 1363، ص 19.
[1]. الحکمة المتعالیة فی الاسفار‌الاربعة العقلیة، ج 1، ص 35- 37.
[1]. همان، ص 433- 434.
[1]. همان، ص 37.
[1]. همان، 443 و 121.
[1]. مشاعر، ص 53.
[1]. همان.
[1]. همان، ص 54.
[1]. مشاعر، ص 41. در باب مفهوم احاطه و شمول وجود، نک: همان، ص 15. و الشواهد الربوبیة، ص 286.
[1]. الحکمة المتعالیة فی الاسفار‌الاربعة العقلیة، ج‌ 2، ص‌ 291 - 292.
[1]. همان، ج 2، ص 326.
[1]. همان، ج 6، ص 18.
[1]. همان، ج 3، ص 312؛ مشاعر، ص 51؛
[1]. مشاعر، طبع سنگی، حاشیة ص 77.
[1]. الحکمة المتعالیة فی الاسفار‌الاربعة العقلیة، ج 3، ص 312 به بعد. برای بررسی افزون‌تر، نک: حسن حسن زاده آملی، اتحاد عاقل و معقول، تهران، انتشارات حکمت، چاپ دوم، 1366.
[1]. الحکمة المتعالیة فی الاسفار‌الاربعة العقلیة، ج 3، ص 475- 478.
[1]. شرح قیصری بر فصوص الحکم، ص 282.
[1]. الحکمة المتعالیة فی الاسفار‌الاربعة العقلیة، ج 1، ص 183.
[1]. مفاتیح الغیب، ص 41.
[1]. رسائل سبزواری، تصحیح جلال‌الدین آشتیانی، اسوه، چاپ اول، 1370، ص 86.
[1]. صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی، شرح اصول الکافی، تصحیح محمد خواجوی، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، 1366، ج 2، ص 618. نیز، نک: الحکمة المتعالیة فی الاسفار‌الاربعة العقلیة، ج 3، ص 100.
[1]. ابن‌سینا، الاشارات‌ والتنبیهات‌، به‌همراه‌ شرح‌ خواجه‌ نصیرالدین‌ طوسی‌، دفتر نشر کتاب‌، چاپ دوم، 1403ق، نمط چهارم، ص 1، 309 و 401.
[1]. الحکمة المتعالیة فی الاسفار‌الاربعة العقلیة، ج 7، ص 153، 326 و ج 9، ص 234.
[1]. همان، ج 8، ص 303.
[1]. همان، ج 6، ص 284.
[1]. همان، ج 9، ص 67 و نیز ج 7، ص 327.
[1]. شیرازی صدرالدین، محمدبن ابراهیم، سه رساله فلسفی، تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ سوم، 1378، المسائل القدسیة، ص 186.
[1]. مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هنری کربن، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، 1372، ج 2، حکمة الاشراق، ص 258.
[1]. الحکمة المتعالیة فی الاسفار‌الاربعة العقلیة، ج 1، ص 12.
[1]. مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج 2، حکمة الاشراق، ص 10.
[1]. الحکمة المتعالیة فی الاسفار‌الاربعة العقلیة، ج 8، ص 347.
[1]. شرح منظومه، ص 314.
[1]. الحکمة المتعالیة فی الاسفار‌الاربعة العقلیة، ج 8، ص 224.
[1]. همان، ص 224.
[1]. همان، ج 9، ص 278 و 318.
[1]. همان، ج 6، ص 249.