کارکرد تمدنی قرآن؛ یک بررسی مقدماتی در قلمرو تمدن پیشین اسلامی

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه باقر العلوم(ع)

چکیده

اگر تمدن را مجموعه‌ای از مؤلفه‌هایی بدانیم که مبتنی بر یک اندیشه بنیادی و در قالب نظام‌های گوناگون سامان می‌یابد، خاستگاه این اندیشه بنیادی در تمدن پیشین مسلمانان، آموزه‌های وحیانی اسلام بود که هسته مرکزی این آموزه‌ها در قرآن آمده است. به این ترتیب، قرآن بنیان معرفتی، منطق ترکیب و تعیین‌کننده چگونگی رابطه میان اجزا و ترسیم‌کننده جهت اصلی تمدن مسلمانان بوده است. این یافته را می‌توان با نگاهی درونی به قرآن و بررسی آموزه‌های تمدنی آن از یک سو و نگاهی بیرونی به واقعیت تمدن اسلامی، کارکردها و نقش‌آفرینی‌های قرآن در آن مستند ساخت. این نوشتار به موضوع دوم، یعنی کارکرد تمدنی قرآن پرداخته و آن را در دو محور اصلی بررسی کرده است: اثرگذاری قرآن بر روح کلی و جهت‌گیری‌های تمدن اسلامی و اثرگذاری قرآن بر اجزا و مظاهر تمدن اسلامی. در محور دوم دانش‌ها، هنرها، فضاهای کالبدی زیست‌بوم‌های مسلمانان و زندگی اجتماعی مسلمانان بررسی شده است. نتیجه اینکه کنار رفتن آموزه‌های قرآنی از صحنه اجتماع مسلمانان و محدود ماندن آن در ساحت مسائل اندیشه‌ای غیرمرتبط با نیازهای اجتماعی، نقطه آغاز ایستایی تمدن اسلامی خواهد بود، ولی وضعیت کنونی تمدنی بشر و پیچ تاریخی جا‌به‌جایی تمدن‌ها، زمینه‌ساز ورود دوباره قرآن به صحنه تمدن و محور قرار گرفتن آن در تمدن جدید اسلامی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Civilizational Function of the Quran: A Preliminary Investigation in the Field of the Early Civilization of Muslims

نویسنده [English]

  • Mohsen Alviri
Faculty member of Baqir al-Ulum University
چکیده [English]

If we take a civilization to consist in a set of components organized on the basis of a fundamental thought and in terms of various systems, then the origins of such a fundamental thought in the Early Islamic Civilization were Islamic Revelatory (Waḥyānī) doctrines the core of which appears in the Quran. Thus the Quran was the epistemic foundation, the logic of composition, the determinant of how parts of this civilization are related, and the guide for the main direction of the Islamic civilization. This result can be supported by an internal look at the Quran and an investigation of its civilizational doctrines, on the one hand, and an external look at the facts of the matters regarding the Islamic civilization, and the Quran’s functions and roles in it. In this paper, I concern myself to the latter issue, that is the civilizational function of the Quran. I examine this in terms of two main axes: the Quran’s impact on the spirit and directions of the Islamic civilization, and its impact on parts and manifestations of the Islamic civilization. Within the latter axis, I examine sciences, arts, and ecological circumstances of Muslims and their social lives. I conclude that if Quranic doctrines are ignored in social lives of Muslims and are restricted to intellectual issues irrelevant to social needs, then the Islamic civilization will cease to exist. However, the current civilizational circumstances of the human kind and the historical shifts of civilizations can pave the path for the reappearance of the Quran in the Islamic civilization and its centrality in the new Islamic civilization.

کلیدواژه‌ها [English]

  • the Quran
  • Islamic civilization
  • Civilizational Thought
  • Spirit of the Civilization
  • Foundations of the Civilization
قرآن کریم
1. ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد (بی‌تا)، مقدمه ابن‌خلدون، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
2. ابن هشام الانصاری، جمال الدین (1979م)، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، حققه وعلق علیه: مازن المبارک، محمد علی حمدالله، سعید الأفغانی، بیروت: بی‌نا.
3. اتینگهاوزن، ریچارد؛ گرابر، الگ (1378ق)، هنر و معماری اسلامی، ترجمه یعقوب آژند، تهران: سمت.
4. بازرگان، مهدی (بی‌تا)، دین و تمدن، تهران: مؤسسه بعثت.
5. بجنوری، کاظم موسوی (زیر نظر) (1377)، دائرةُالمعارف بزرگ اسلامی، ج 8 و 14، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
6. بلخاری قهی، حسن (1382)، سرگذشت هنر در تمدن اسلامی، ج1: موسیقی - معماری، تهران: حسن افرا.
7. بورکهارت، تیتوس (1365)، هنر اسلامی، زبان و بیان، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: سروش.
8. بورلو، ژوزف (1386)، تمدن اسلامی، ترجمه اسدالله علوی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
9. بوکای (1368)، مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ذبیح‌الله دبیر، چاپ چهارم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
10. بهجت‌پور، عبدالکریم (1388)، درآمدی بر اصول تحول فرهنگی با الهام از نزول تدریجی قرآن، قم: بوستان کتاب.
11. بیضون، لبیب وجیه (1424ق/2003م)، الاعجاز العلمی فی القرآن، بیروت: مؤسسةُ الاعلمی للمطبوعات.
12. پرایس، کریستین (1347)، تاریخ هنر اسلامی، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
13. ترنر، برایان (1380)، وبر و اسلام با پانوشت‌های انتقادی و مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی ماکس وبر، مترجمان: حسین بستان، علی سلیمی و عبد الرضا علی‌زاده، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
14. جعفری، محمدتقی (1384)، قرآن نماد حیات معقول، به‌اهتمام علی جعفری، کریم فیضی، تهران: مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری.
15. جفری، آرتور (1386)، واژه‌های دخیل در قرآن مجید، ترجمه فریدون بدره‌ای، چاپ دوم، تهران: توس.
16. الحبال، محمدجمیل، الجواری، مقداد مرعی (1418ق./1998م)، العلوم فی القرآن؛ منهاج تربوی للدراسه والتطبیق، تقدیم: عماد الدین خلیل، بیروت: دار النفائس.
17. حتی، فیلیپ ک. (1344)، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تبریز: کتاب‌فروشی محمد‌باقر کتابچی حقیقت، با همکاری مؤسسه فرانکلین.
18. حداد عادل، غلامعلی (زیر نظر) (1380)، دانشنامه جهان اسلام، ج 6، تهران: بنیاد دائره‌المعارف اسلامی.
19. الحر العاملی، محمد بن حسن (1409ق.)، وسائل الشیعه الی تحصیل الشریعه، 30 ج، قم: مؤسسه آل البیت:.
20. حکمت، علی‌اصغر (1377)، سرزمین هند، تهران: دانشگاه تهران.
21. حکیمی، محمدرضا (1388)، پیام جاودانه؛ سخنی چند پیرامون قرآن کریم و آفاق آن، چاپ دوم، قم: دلیل ما.
22. الحلی (محقق)، نجم‌الدین جعفر بن الحسن (1408ق.)، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، 4 ج، الطبعة الثانیة، قم: اسماعیلیان.
23. حوزه ‌نت (1383)، «تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری در قرآن کریم»، کتاب روش، پیش‌شماره 2 و 3.
24. خاکرند، شکرالله، اصغر، منتظر القائم و محمدعلی چلونگر (1386)، «پیامبر اسلام(ص) و جهان‌بینی تمدن‌ساز دینی»، اندیشه دینی، ش 22.
25. خرمشاهی، بهاء الدین (1379)، قرآن‌شناخت؛ مباحثی در فرهنگ‌آفرینی قرآن، چاپ پنجم، تهران: طرح نو.
26. خزائی، محمد (1381)، مجموعه مقالات اولین همایش هنر اسلامی، تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
27. الخطیب، سلیمان (1406ق/ 1986م)، أسس مفهوم الحضاره فی الاسلام، الطبعه الأولی، القاهره: الزهراء للاعلام العربی.
28. الراغب الاصفهانی، ابوالقاسم الحسین بن محمد (1362)، مفردات الفاظ القرآن فی غریب القرآن، چاپ دوم، تحقیق: محمدسید کیلانی، تهران: المکتبة المرتضویه.
29. رایس، دیوید تالبوت (1375)، هنر اسلامی، ترجمه ماه ملک بهار، چاپ اول، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
30. رضایی اصفهانی، محمد‌علی (1392)، دانشنامه میان‌رشته‌ای قرآن و علوم، قم: پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن.
31. الرفاعی، انور (1377)، تاریخ هنر در سرزمین‌های اسلامی، ترجمه عبدالرحیم قنوات، مشهد: جهاد دانشگاهی مشهد.
32. رفیعی محمدی، ناصر (1381)، تفسیر علمی قرآن، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.
33. رئیس السادات، حسین (1368)، «دین و تمدن»، مشکوه، ش 22.
34. زرین‌کوب، عبد الحسین (1382)، کارنامه اسلام، چاپ نهم، تهران: امیرکبیر.
35. سرمدی، محمدتقی (1377)، پژوهشی در تاریخ پزشکی و درمان جهان از آغاز تا عصر حاضر، ج 1، تهران: سرمدی.
36. صافی، محمود بن عبد الرحیم (1418ق)، الجدول فی اعراب القرآن، الطبعةُ الرابعه، دمشق وبیروت: دار الرشید و مؤسسةُ الایمان.
37. طباطبایی، سید محمد‌حسین (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
38. ـــــــــــــــ (بی‌تا)، قرآن در اسلام، مشهد: طلوع.
39. الطوسی، ابوجعفر محمد بن الحسن (1414ق.)، الامالی، قم: دار الثقافه.
40. عبدالباقی، محمد فؤاد (1364ق)، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، القاهره: دار الکتب المصریه.
41. عرب، محمدحسن (1387)، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید، تهران: فرهنگ مکتوب.
42. قراگوزلو، محمد (1379)، «هنوز نپرسیده‌ایم که چرا قرآن از ظهور و سقوط تمدن‌ها سخن می‌گوید» (گفت‌وگو)، گلستان قرآن، دوره جدید، ش 37.
43. گرابار، الگ (1384)، «هنر، معماری و قرآن»، ترجمه حسن رضایی هفتادر، اسلام‌پژوهی، ش 1.
44. لوبون، گوستاو (1334)، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سید محمدتقی فخر داعی گیلانی، چاپ چهارم، بی‌جا: بنگاه مطبوعاتی علی اکبر علمی.
45. مدرسی، سید محمدتقی (1419ق)، من هدی القرآن، الطبعةُ الأولی، تهران: دار محبی الحسین.
46. مدرسی، سیدمحمدتقی (1379)، اصول و پایه‌های تمدن اسلامی، مترجم: محمد‌صادق پارسا، تهران: محبان الحسین.
47. المرزوقی، ابویعرب و حسن حنفی (2003ق)، النظر والعمل والمأزق الحضاری العربی والاسلامی الراهن، بیروت: دار الفکر المعاصر و دمشق: دار الفکر.
48. مروه، یوسف (1387ق)، العلوم الطبیعیه فی القرآن، بیروت: مروه العلمیه.
49. المصطفوی، حسن (1360)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
50. ملازاده، کاظم و مریم محمدی (1379)، بناهای عام المنفعه، تهران: سازمان تبلیغات، حوزه هنری.
51. ملاصالحی، حکمت الله (1385)، «قرآن و بازآفرینی تاریخ»، کیهان فرهنگی، ش 244 و 245.
52. مهاجر، روح‌الله (1381)، «هنر قرائت قرآن»، گلستان قرآن، ش 116.
53. مهدی، ناصر (1414ق/1994م)، الاعجاز العلمی فی القرآن، تقدیم: السید محمدحسین فضل الله، بیروت: دار الروضه.
54. مهنا، ایناس صباح (2008م)، منطق الحضاره عند عبدالعزیز الدوری، بیروت: مرکز دراسات الوحده العربیه.
55. مؤنس، حسین (1998م/1419ق)، الحضارة؛ دراسةٌ فی اصول وعوامل قیامها وتطورها، الطبعةُ الثانیه، الکویت: المجلس الوطنی للثقافه والفنون والآداب.
56. میرجلیلی، علی‌محمد (1389)، تأثیر قرآن در پیدایش و پیشرفت علوم ادبی، قم: بوستان کتاب.
57. میکل، آندره (با همکاری هانری لوران) (1381)، اسلام و تمدن اسلامی، ترجمه حسن فروغی، تهران: سمت.
58. نصر، سید حسین (1384)، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران: علمی و فرهنگی.
59. نلسون، کریستینا (1389)، هنر قرائت قرآن، ترجمه محمدرضا ستوده‌نیا، زهرا جان‌نثاری لادانی، تهران: زمان نو.
60. نورمحمدی، غلامرضا و غلامرضا واشیان (1391)، منبع‌شناسی قرآن و طب، قرآن و علم، ش 11.
61. وبر، ماکس (1374)، اخلاق پروتستان و روح سرمایه‌داری، ترجمه عبد المعبود انصاری، چاپ دوم، تهران: سمت.
62. ویل دورانت (1373)، تاریخ تمدن (عصر ایمان، بخش اول)، مترجمان: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، چاپ چهارام، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
63. ویلسون، اِوا (1377)، طرح‌های اسلامی، ترجمه محمدرضا ریاضی، چاپ اول، تهران: سمت.
64. هانتینتگون، ساموئل (1380)، تمدن‌ها و بازسازی نظام جهانی، ترجمه مینو سرتیپ احمدی، تهران: کتاب‌سرا.
65. همیمی، زکریا (2002م)، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، قاهره: مکتبه مدیولی.
66. یاریان، مجید (1387)، «دین و تمدن»، پژوهشنامه انقلاب اسلامی، ش 14.
67. Nelson, Kristina (2001), The Art of Riciting The Quran, Cairo: The American University in Cairo Press.
68. http://en.wikipedia.org/wiki/Encyclopaedia_of_the_Qur%27%C4%8
69. http://en.wikipedia.org/wiki/Qira%27at
70. http://salam3000.blogfa.com/post/61
71. http://www.hawzah.net/fa/magart.html?MagazineID=0&MagazineNumberID=5452&MagazineArticleID=51270 (2/5/91)
72. www. Hawzah.net/fa/magazine/magart/5426/57270
73. www. miracleofquran.net/News/ShowNews.aspx?newsID=24.