امتداد جریان فکری هشام بن حکم تا شکل‌گیری مدرسه کلامی بغداد

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر پژوهشکده کلام اهل بیت: (پژوهشگاه قرآن و حدیث)

چکیده

از مهم‌ترین ابهامات تاریخ کلام امامیه رابطۀ دوره نخست کلام امامیه (مدرسۀ کوفه) با کلام امامیه در مدرسه بغداد در سده چهارم و پنجم است. سرشناس‌ترین متکلم امامیه در دورۀ حضور هشام بن حکم است. در این مقاله سعی شده است تا امتداد جریان فکری وی و پیروانش را تا سده چهارم بررسی شود. در همین راستا در بخش نخست، با پی‌گیری امتداد شاگردان این جریان فکری به این نتیجه رسیدیم که آراء کلامی این جریان فکری از طریق افرادی مانند یونس بن عبدالرحمن، محمد بن عیسی بن عبید، فضل بن شاذان، ابراهیم بن هاشم، علی بن ابراهیم و کلینی به بغداد منتقل شده است. در بخش دوم نیز بدون توجه به سیر استاد و شاگردی به تأثیر اندیشه‌های هشام بن حکم در دیگر متکلمان امامیه در این بازۀ زمانی پرداخته شده و در نهایت به این نتیجه رسیدیم که به مرور از میزان تأثیرگذاری اندیشه‌های وی کاسته شده و در افرادی مانند سید مرتضی به حداقل (مباحث مربوط به امامت) رسیده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Perpetuation of Hisham's line of Thought to formation of Qum School of Kalām

نویسنده [English]

  • Muhammad Jafar Rezae
چکیده [English]

Of the most important ambiguity in the history of Imamiyyah Kalām is the relation of its early period (Kufa school) with Baghdad school of Imamiyyah in fourth and fifth centuries. The most distinguished Imami theologian of the Presence Era is Hisham Ibn Hakam. This article deals with the continuation of his line of thought and his followers until the fourth century. The result of our examination is that Kalām ideas going on in this current of thought were conveyed to Baghdad through such individuals as Yunos Ibn Abdorahman, Muhammad Ibn Isa Ibn Ubayd, Fazl Ibn Shazan, Ebrahin Ibn Hashim, Ali Ibn Ebrahim and Kulayni. The second part of the article is to survey the impact of his thoughts on other theologians in the span of time in question and the conclusion is that the extent of  influence decreased as the time passed in such a way that  has has left least influence (namely in Imamate) on  such figures as Sayed Murtaza.

کلیدواژه‌ها [English]

  • school of Kufah
  • Hisham Ibn Hakam
  • Hisham's line of thought
  • Imami theologians

مراجع

  1. ابن ابی الحدید (1404ق)، شرح نهج البلاغة، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
  2. ابن حزم، ابومحمد علی بن احمد (1416ق)، الفصل فی الملل والنحل، بیروت: دار الکتب العلمیة.
  3. اسعدی، علیرضا (1388)، هشام بن حکم، قم: نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
  4. اشعری، سعد بن عبدالله (1360)، المقالات والفرق، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
  5. اشعری، علی بن اسماعیل (1400ق)، مقالات الاسلامیین، آلمان- ویسبایدن: انتشارات فرانز شتاینر، چاپ سوم.
  6. آمدی، سیف‌الدین (1423ق)، ابکار الافکار فی اصول الدین، قاهره: دارالکتب العلمیة.
  7. حر عاملی، محمد بن حسن (1409ق)، وسائل الشیعه، قم: مؤسسه آل البیت.
  8. خزاز، علی بن محمد (1401ق)، کفایة الاثر فی النص علی ائمه الاثنی عشر، قم: بیدار.
  9. رضایی، محمد جعفر (1391)، «تبیین معنایی اصطلاح علمای ابرار با تأکید بر جریانات فکری اصحاب ائمه»، فصلنامه اندیشه نوین دینی، ش31.

10. زریاب خویی، عباس (1383)، «ابن راوندی»، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج3، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: بنیاد دایرة المعارف بزرگ اسلامی.

11. سامی النشار، علی (2008م)، نشأة الفکر الفلسفی فی الاسلام، مصر- قاهره: دار السلام.

12. سید بن طاووس (1406)، فلاح السائل و نجاح المسائل، قم: بوستان کتاب.

13. شهرستانی، عبدالکریم (1364)، الملل والنحل، تحقیق: محمد بدران، قم: شریف رضی.

14. صدوق، محمد بن علی بن حسین (1395ق)، کمال الدین وتمام النعمة، قم: دارالکتب الاسلامیة.

15. ـــــــــــ (1398ق)، التوحید، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

16. ـــــــــــ (1403ق الف)، الخصال، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

17. ـــــــــــ (1403ق)، معانی الاخبار، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

18. ـــــــــــ (1413ق)، من لایحضره الفقیه، قم: انتشارات جامعه مدرسین.

19. صفار، محمد بن حسن (1404ق)، بصائر الدرجات، قم: کتابخانه مرعشی نجفی.

20. طوسی، محمد بن حسن (1356ق)، الفهرست، نجف: المکتبة المرتضویة.

21. ـــــــــــ (1411ق)، مصباح المتهجد وسلاح المتعبد، بیروت: مؤسسة فقه الشیعة.

22. ـــــــــــ (1365ش)، التهذیب، تهران: دارالکتب الاسلامیة.

23. ـــــــــــ (1390ق)، الاستبصار، تهران: دارالکتب الاسلامیة.

24. ـــــــــــ (1406ق)، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، بیروت: دار الاضواء.

25. ـــــــــــ (1409ق)، اختیار معرفة الرجال موسوم به رجال کشی، تحقیق: حسن مصطفوی، مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد.

26. ـــــــــــ (1415ق)، رجال، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

27. علم الهدی، سید مرتضی (1410ق)، الشافی، تحقیق: سید عبد الزهرا حسینی، تهران: مؤسسة الصادق.

28. عیاشی، محمد بن مسعود (1380ق)، تفسیر العیاشی، تهران: چاپخانه علمیه.

29. فان اس، جوزیف (2008م)، علم الکلام والمجتمع، ترجمه: سالمه صالح، بیروت: منشورات الجمل.

30. قاضی عبدالجبار (1965- 1962ق)، المغنی فی ابواب التوحید والعدل، تحقیق جورج قنواتی، قاهره: الدار المصریة.

31. ـــــــــــ (بی‌تا)، تثبیت دلائل النبوة، بیروت: دارالعربیة.

32. قمی، علی بن ابراهیم (1404ق)، تفسیر القمی، قم: موسسه دارالکتاب.

33. کراجکی، ابوالفتح (1410ق)، کنز الفوائد، قم: دارالذخائر.

34. کلینی، محمد بن یعقوب (1365)، کافی، تهران: دارالکتب الاسلامییه.

35. ماتریدی، ابومنصور (1427ق)، التوحید، بیروت: دارالکتب العلمیة.

36. مادلونگ، ویلفرد (1387)، مکتب‌ها و فرقه‌های اسلامی در سده‌های میانه، ترجمه جواد قاسمی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ دوم.

37. مدرسی طباطبایی، سید حسین (1387)، مکتب در فرآیند تکامل، ترجمۀ هاشم ایزدپناه، تهران: نشر کویر.

38. مفید، محمد بن نعمان (1413ق (الف))، الحکایات، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.

39. ـــــــــــ (1413ق (ب))، المسائل السرویة، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.

40. ـــــــــــ (1413ق (ج))، اوائل المقالات، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.

41. ـــــــــــ (1413ق (د))، تصحیح اعتقادات الامامیة، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.

  1. 42.  موسوی خویی، ابوالقاسم (1362)، معجم رجال الحدیث، قم: منشورات مدینة العلم.

نجاشی، احمد بن علی (1407ق)، فهرست اسماء مصنفی الشیعة، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. 

  1. Madelung, Vilfered (1999), Hisham  B.  Al Hakam,  Encyclopaedia of Islam, edition v, Brill NV, Leiden,
  2.  Amir –Moezzi, Mohammad Ali , (1994), The Divine Guide in Early Shi'ism The Sources of Esotericism in Islam,  State University of New York Press.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار