آیۀ فطرت و نظریۀ توحید و دین فطری؛ رهیافت تاریخی

نوع مقاله : تخصصی

نویسنده

Ghafoori_n@yahoo. com

چکیده

آیۀ فطرت به‌لحاظ تفسیر مفهوم فطرت از آیات بحث‌انگیز در تاریخ اندیشۀ اسلامی است. یکی از نظریه‌های عمده در تفسیر فطرتی که خداوند، مردم را بر آن سرشته است، ارجاع آن به توحید یا اسلام است. گرایش مفسران به این تفسیر به سبب عواملی همچون روایات وارده در منابع شیعه و سنی، مبیّن بودن عقیدۀ توحید از لحاظ عقلانی و همچنین برخی احتمالات نحوی در بیان نقش ترکیبی واژۀ فطرت در آیه است. بسیاری از مفسران از ارائۀ تحلیلی از رابطۀ میان توحید یا اسلام از یک‌سو و فطرت انسانی از سوی دیگر، قصور ورزیده‌اند. برخی این رابطه را بر اساس عقلانیت آموزه‌های اسلام تفسیر کرده‌اندو برخی دیگر بیان‌های پیچیدۀ عرفانی و فلسفی از این رابطه ارائه کرده‌اند. در این مقاله به بررسی ومقایسة تحلیلی تفاسیر ارائه شده از آیة فطرت پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Verse Fitrah, Monotheism and Innate Faith; a Historical Approach

نویسنده [English]

  • Mohammed Ghafoorinijad
چکیده [English]

From the exegetical point of view the verse fitrah is one of the controversial verses in the Islamic history of thought.  One leading interpretation of the fitrah with which God has created human nature is to say that it alludes to affirmation of Unity of God and so to Islam. This interpretation by exegetes is triggered by traditions contained in Shi‛i and Sunni canonical collections of hadith, rational clarity of belief in unity of God and by some grammatical possibilities of the term fitrah in the passage in question. many exegetes failed to give an analysis of a relation between Islam or acknowledgement on the one hand, and the human primordial nature on the other. Zamakhshari and Tabarsi understtod this relation in terms of rationality of Islamic doctrines. Ibn Arabi and Mulla Sadra presented complex mystical and philosophical accounts of this relation and confined it to the doctrine of Unity of God. The Late Shahabdi and Allmah Tabatabae, however, achieved some innovations on this domain and explained the relation of fitrah with not only Unity of God but with other Islamic teachings as well. The exegeses made by the latter figures are privileged  and of more value in comparison to views offered by earlier and later exegetes due to their totality, rationality, simplicity and understandability for general addressee of the revelation 

کلیدواژه‌ها [English]

  • the verse fitrah (primordial nature)
  • fitra theory
  • innate theism
  • innate faith
  • natural monotheism 
  1. قرآن کریم.
  2. ابن‌شهر آشوب، (1410ﻫ.ق) محمد بن‌علی، متشابه القرآن و مختلفه،  قم: انتشارات بیدار.
  3. ابن عربى، ابو عبدالله محیى الدین محمد، (1422ﻫ.ق) تفسیر ابن‌ عربى، چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربى.
  4. ابن‌مثنی، ابو عبیده معمر، (1381ﻫ.ق) مجازالقرآن، قاهره: مکتبة الخانجى.
  5. بحرانی، سیدهاشم، (1416ﻫ.ق) البرهان فی تفسیر القرآن، تهران: بنیاد بعثت.
  6. بلخی، مقاتل بن‌سلیمان، (1423ﻫ.ق) تفسیر مقاتل بن‌سلیمان، بیروت: دار احیاء التراث.
  7. جوادی آملی، عبدالله، (1378ﻫ.ش) فطرت در قرآن (جلد دوازدهم از تفسیر موضوعی قرآن)، قم: اسراء.
  8. رازی، ابوالفتوح، (1408ﻫ.ق) روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیر القرآن، تدوین: دکتر محمدجعفر یاحقی و دکتر محمدمهدی ناصح، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
  9. رازى، فخرالدین، (1420ﻫ.ق) مفاتیح الغیب، تدوین: محمد خواجوی، بیروت: دار احیاء‌التراث العربى.
  10. زمخشری، ابوالقاسم محمود بن‌عمر، (1407ﻫ.ق) الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی.
  11. سلمى، محمد بن‌حسین، (1369ﻫ.ش) حقائق التفسیر، تهران: مرکز نشر دانشگاهى.
  12. سیوطی، جلال‌الدین، (1404ﻫ.ق) الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.
  13. سیوطی، جلال‌الدین و المحلی،(1416ﻫ.ق) تفسیر الجلالین، بیروت: مؤسسة النور للمطبوعات.
  14. شاه‌آبادی، محمدعلی، (1360ﻫ.ش) الانسان و الفطره در: رشحات البحار، تهران: نهضت زنان مسلمان.
  15. ـــــــــ ،(1380ﻫ.ش) شذرات المعارف، تدوین: بنیاد علوم و معارف اسلامی، تهران: ستاد بزرگداشت مقام عرفان و شهادت.
  16. شریف لاهیجی، محمد بن‌علی(1373ﻫ.ش) تفسیر شریف لاهیجی، تدوین: حسینی ارموی (محدث) میرجلال‌الدین، تهران: دفتر نشر داد.
  17. شیخ مفید، محمد بن‌محمد بن‌نعمان(1424ﻫ.ق) تفسیر القرآن المجید(تفسیر کلامی برگرفته از آثار شیخ مفید)، قم: بوستان کتاب.
  18. شیرازی، صدرالدین محمد ابن‌ابراهیم(ملاصدرا) (1423ﻫ.ق/ 2002م)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  19. ـــــــــ ،(1354ﻫ.ش) المبدأ و المعاد، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
  20. ـــــــــ ، (1366ﻫ.ش) تفسیر القرآن الکریم، چاپ دوم، قم: انتشارات بیدار‌.
  21. ـــــــــ ، (1378ﻫ.ش) سه رساله فلسفى، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  22. ـــــــــ ،(1302ﻫ.ق) مجموعة الرسائل التسعة، تهران.
  23. ـــــــــ ،(1363ﻫ.ق) مفاتیح الغیب، به تصحیح خواجوی، تهران: موسسه تحقیقات فرهنگى.
  24. طباطبایى، سیدمحمدحسین،(1417ﻫ.ق)  المیزان فى تفسیر القرآن، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  25. طبرسی، فضل بن‌حسن،(1377ﻫ.ش)  جوامع الجامع، تهران: دانشگاه تهران.
  26. ـــــــــ ،(1372ﻫ.ش) مجمع البیان، با مقدمه محمدجواد بلاغی، تهران: ناصر خسرو.
  27. طوسی، شیخ الطائفه محمد بن‌حسن،(بی‌تا)  التبیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه شیخ آغا بزرگ تهرانی و تحقیق احمد قصیر عاملی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  28. عروسی حویزی، عبد علی بن‌جمعه(1415ﻫ.ق) ، تفسیر نور الثقلین، به تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، قم: اسماعیلیان.
  29. عیاشی، محمد بن‌مسعود،(1380ﻫ.ق)  کتاب التفسیر، به تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران: چاپخانه علمیه.
  30. فیض کاشانی، ملامحسن،(1418ﻫ.ق) الأصفی فی تفسیر القرآن، به تحقیق محمدحسن درایتی و محمدرضا نعمتی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  31. ـــــــــ ،(1415ﻫ.ق) تفسیر الصافی، به تحقیق حسین اعلمی، تهران: انتشارات الصدر.
  32. قاضی، عبدالجبار بن احمد،(1386ﻫ.ق، /1966م.) متشابه القرآن، به تحقیق دکتر عدنان محمد زرزور، قاهره: دار التراث.
  33. قشیرى، عبدالکریم بن‌هوازن،(بی‌تا) لطایف الاشارات، مصر: الهیئة المصریة العامه للکتاب.
  34. قمی، علی بن‌ابراهیم،(1367ﻫ.ش)  تفسیر القمی، چاپ چهارم، به تحقیق سیدطیب موسوی جزائری، قم: دار الکتاب.
  35. کلینی، محمد بن‌یعقوب،(1365ﻫ.ش)، الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
  36. کوفی، ابوالقاسم فرات بن‌ابراهیم،(1410ﻫ.ق) تفسیر فرات الکوفی، به تحقیق محمدکاظم محمودی، تهران: وزارت ارشاد.
  37. مطهری، مرتضی،(1373ﻫ.ش) فطرت، چاپ ششم، تهران: صدرا.
  38. میبدی، رشید الدین احمد بن‌ابی سعد،(1371ﻫ.ش) کشف الاسرار و عدة الابرار، به تحقیق علی اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر.
  39. یثربی، یحیی(1387ﻫ.ش) عیار نقد2، چاپ دوم، قم: بوستان کتاب.