قرآن به‌مثابه گفتار، نه متن؛ نقد آخرین دیدگاه ابوزید در باب وحی و قرآن

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسنده

استاد دانشگاه علامه طباطبایی.

چکیده

ابوزید در سال‌های آخر حیات خود دیدگاه جدیدی دربارۀ وحی و قرآن ارائه داد. وی دیگر قرآن را کلام خدا نمی‌داند، بلکه آن را کلامِ خطاپذیر پیامبر می‌داند که پاسخ‌های متناسبی به پرسش‌های مردمان آن عصر تلقی می‌شود. از نظر ابوزید قرآن حاصل گفت‌وگوهای پیامبر در مواجهه با اعراب و در واقع، روایت است، آن‌هم روایتی که راوی آن را بازپرداخته و تفسیر کرده است. قرآن نه چونان متنِ واحد و منسجم، بلکه مجموعه‌ای از گفتارها به‌شمار می‌آید. در این نظریه، قرآن حاصل رابطۀ دیالکتیکی پیامبر با حوادث اجتماعی و نتیجۀ پرسش‌ها و پاسخ‌های اعراب از پیامبر است و همۀ اینها در فرایند تولید قرآن نقش داشته‌اند. چون در نظریۀ گفتار به شرایط مختلفِ بیان مطالب توجه می‌شود، باید پذیرفت که پیامبر برخی مطالب و یا نظرات خود را در طول زمان تغییر داده و حتی آنها را حک و اصلاح کرده است. قرآن به‌مثابه گفتار متنی پاره پاره تلقی می‌شود که اختلافات آن توجیه‌پذیر و تناقضات آن قابل رفع است، زیرا هر گفتاری متناسب با شرایط و مقتضیات و برای مخاطبان خاصی بیان شده است. در این نظریه، قرآن هیچ‌گاه به‌عنوان یک متن قانون‌گذاری در نظر گرفته نمی‌شود تا یک سلسله احکام ابدی را بیان کند. در این مقاله، ضمن تبیین دیدگاه ابوزید به ارزیابی و نقد آن پرداخته‌ایم و کوشیده‌ایم کاستی‌های نظریه او و نیز دلایل طرح چنان دیدگاهی را نشان دهیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Quran as a Speech, rather than a Text; a Critique of Abu Zayd's Latest View about Revelation and Quran

نویسنده [English]

  • Abdollah Nasri
چکیده [English]

In the last years of his life, Abu Zayd developed a new view concerning revelation and Quran. He no longer viewed Quran as God's speech; he identified it as a fallible speech of the Prophet that counts as an appropriate response to the questions of people then. For Abu Zayd, Quran is a result of the Prophet's dialogue with Arabs, and indeed, a narration which reconstructed and interpreted by the narrator. Quran does not count as a single coherent text; it rather counts as a set of speeches. According to this theory, Quran is a result of the Prophet's dialectical relation with social events and Arabs' questions from the Prophet-all this contributing to the process of producing Quran. Since in this speech theory different conditions of expressing things are in view, it should be accepted that the Prophet changed and modified some of his views over time. Quran as a speech counts as a fragmentary text whose differences and contradictions can be justified, since each speech has been made in appropriate circumstances and for a certain audience. On this theory, Quran is never considered as a legislative text that is meant to express a series of eternal judgments. In this paper, I explicate, evaluate and criticize Abu Zayd's view and seek to show the shortcoming of his theory as well as the reasons why such a theory is developed.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Quran
  • Nasr Hamid Abu Zayd
  • Narration
  • dialogue
  • Text
  • Speech
  • understanding
1. ابوزید، نصر حامد (1380)، معنای متن، ترجمه مرتضی کریمی‌نیا، تهران: طرح نو.
2. ــــــــــ (1996)، نقد الخطاب الدینی، بیروت: المرکز الثقافی العربی.
3. ــــــــــ (1393)، محمد و آیات خدا، قرآن و آینده اسلام، به کوشش هلال سزگین، ترجمه فریده فرنودفر، تهران: نشر علم.
4. ــــــــــ (2010)، التجدید والتحریم والتأویل بین المعرفة العلیمة والخوف من التکفیر، بیروت: المرکز الثقافی العربی.
5. ــــــــــ (2014)، نوآوری، تحریم و تأویل (شناخت علمی و هراس از تکفیر)، ترجمه مهدی خلجی، آموزشکده الکترونیکی توانا.
6. آرگون، محمد (1996)، الفکر الاسلامی قرائة العلمیة، ترجمه هاشم صالح، بیروت: المرکز الثقافی العربی.
7. طباطبایی، محمدحسین (1363)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: انتشارات جامعۀ مدرسین.
8. جوادی آملی، عبدالله (1387)، تسنیم، ج 13، قم: نشر الاسراء.
9. McAuliffe, Jane Dammen (ed.) (2002), Encyclopaedia of the Qur'an, Leiden Brill, Vol. 2.
10. http://zamaaneh.com/idea/2010/07/post_752.html.