تخطئه، تصویب یا تلورانس؟ تأملاتی در مبانی نظری شکیبایی دینی

نوع مقاله : تخصصی

نویسنده

پژوهشگر مطالعات حقوق بشر، رییس مرکز صلح و گفتگو، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم

چکیده

بحث تخطئه و تصویب از مسائل مترقی علم کلام و اصول فقه است. هرچند موضوع شکیبایی دینی گفتمان دورۀ مدرن است، متکلمان مسلمان در قرن دوم هجری با این نظریه مبانی نظری شکیبایی مذهبی را در علم کلام و اصول فقه تبیین کرده بودند. متکلمان مسلمان با درانداختن بحث تخطئه و تصویب به این نتیجه رسیدند که می‌توان ‌به‌رغم‌ اعتقاد به باطل‌‌بودن‌ یک عقیده‌، صاحب آن را مأجور یا معذور دانست. در این صورت، همزیستی پیروان ادیان مختلف بر مبانی معرفتی استوار می‌شود. با این حال، رواج تفسیری سطحی از این نظریه در دهه‌های اخیر سبب گسترش خشونت‌ورزی در جهان اسلام شده است. این مقاله با روش تحلیل تاریخی و بازخوانی مبانی کلامی و اصولی مسئله نشان می‌دهد که متکلمان مسلمان موضوع شکیبایی دینی را بر مبانی معرفتی در علم کلام استوار ساخته بودند. نویسنده نتیجه می‌گیرد بازخوانی نظریۀ تخطئه می‌تواند نقش مهمی در مقابله با خشونت‌های فزاینده‌ای ایفا کند که در دهه‌های اخیر در بخش‌های مختلف جهان اسلام گسترش یافته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Fallibility, Infallibility or Tolerance: Reflections on Theoretical Foundations of Religious Tolerance

نویسنده [English]

  • Mohammad Hossein Mozaffari
Researcher at Human Rights Studies, Head of Peace and Dialogue Center, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
چکیده [English]

The theory of fallibility (takhṭiʾa) in theology and the principles of jurisprudence, if properly understood, can make a significant contribution to prevent violent extremism. Although religious tolerance is considered a modern discourse, this article argues that Muslim theologians had laid down the theoretical foundations of religious tolerance in the eighth century by advancing the theory of fallibility in Islamic theology. Through the fallibility theory, Muslim theologians have concluded that an individual should be excused or rewarded by God even though his/her dogma is false. This would yield an epistemic ground for coexistence among followers of different religions and denominations. Yet, distortions or misapplications of the fallibility theory in the past several decades have led to the emergence of violent extremism across the Muslim world. While revisiting the theory of fallibility in theology and the principles of jurisprudence and by deploying textual analysis in historical contexts, this paper argues that Muslim theologians had laid down the theoretical foundations of religious tolerance on epistemic principles. I conclude that revisiting the theory of fallibility can play a crucial role in preventing violent extremism inside and outside the Muslim world.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Fallibility (takhtiʾa)
  • infallibility (taṣwīb)
  • religious tolerance
  • peaceful coexist-ence

مراجع

1.    ابن ماجه، محمد بن یزید الربعی القزوینی. (1996م). سنن ابن ماجه (بشرح الأمام ابی الحسن الحنفی المعروف بالسندی، ج3). بیروت: دار المعرفة.
2.    ابن‌أبی شریف، کمال‌الدین محمد. (1971م). الفرائد فی حل شرح العقائد (حاشیۀ ابن أبی شریف على شرح العقائد للتفتازانی) بیروت: ‏دار الکتب العلمیة.
3.    أبوالحسین، محمد بن علی بن الطیب البصری المعتزلی. (1964م). المعتمد فی أصول الفقه. دمشق: المعهد العلمی الفرنسی للدراسات العربیة.
4.    أبی‌یعلى، محمد بن الحسین الفراء الحنبلی‎. (2009 م). العدة فی أصول الفقه (ج2) بیروت: ‏دار الکتب العلمیة.
5.    آل‌عبدلی، شیخ عبدالله بن سعدی الغامدی. (1419ق). عقیدة الموحدین و الرد على الضلال و المبتدعین. الطائف: مکتبة الطرفین.
6.    الآمدی، أبو الحسن. (1402 ق). الإحکام فی أصول الأحکام (ج 4 )، بیروت- دمشق: المکتب الإسلامی.
7.    بشیریه، حسین (1370). پیش درآمدی بر تاریخ اندیشۀ تساهل سیاسی. مجلۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، 26(2)، صص 119-152.
8.    الجوینی، عبدالملک بن عبدالله بن یوسف. (1987م). الاجتهاد من کتاب التلخیص لإمام‌الحرمین. دمشق: الدار الشامیة.
9.    الخراسانی (الآخوند)، الشیخ محمدکاظم. (1431ق). کفایة اﻻﺻﻮل. قم: موسسه آل‌البیت(علیهم السّلام) لاحیاء التراث.
10.    دادجو، یدالله. (۱۳۹۴). معذوریت یا استحقاق پاداش پیروان جاهل قاصر ادیان دیگر. اندیشۀ نوین دینی، 11(43)، صص 111-128.
11.    زیدان، جرجی. (1372). تاریخ تمدن اسلام (مترجم: علی جواهر کلام، ج4). تهران: انتشارات امیرکبیر.
12.    الشوکانی، محمد بن علی بن محمد. (2000م). إرشاد الفحول إلى تحقیق الحق من علم الأصول. بیروت: دار ابن کثیر.
13.    الضویحی، علی بن سعد بن صالح. (1421ق). آراء المعتزلة الأصولیة دراسة و تقویما. الریاض: مکتبة الرشد.
14.    طوسی، محمد بن حسن. (1417ق). العدة فی اصول الفقه (ج1، 2). قم: انتشارات 
تیزهوش.
15.    العسقلانی، حافظ احمدبن علی بن حجر. (1379ق). فتح الباری بشرح صحیح البخاری (ج1). بیروت: دار المعرفة.
16.    الغزالی الطوسی، أبی حامد محمد بن محمد. (1993م). فیصل التفرقة بین الإسلام و الزندقة. بیروت: دار الفکر.
17.    الغزالی الطوسی، أبی حامد محمد بن محمد. (2010م). المستصفى من علم الأصول (ج4). بیروت: ‏دار الکتب العلمیة.
18.    القرافی، الامام احمد شهاب الدین احمد بن ادریس. (2004م). شرح تنقیح الفصول فی إختصار المحصول فی الأصول. بیروت: دار الفکر. 
19.    کندو، محمداسحاق. (1404ق). منهج ابن‌حجر العسقلانی فی العقیدۀ من خلال کتاب فتح الباری (ج1). الریاض: مکتبة الرشد.
20.    محمدأمین الإندونیسی، عبدالرؤوف. (2013م). الاجتهاد: تأثره وتأثیره فی فقهی المقاصد و الواقع. بیروت: ‏دار الکتب العلمیة.
21.    المرتضی، السیدالشریف علی بن الحسین. (1398). الذریعة الى اصول الشریعة (ج2). مشهد: آستان قدس.
22.    ﻣﻨﺘﻈﺮی، حسینعلی. (1415ق). نهایة اﻻﺻﻮل (تقریرات درسﺣﺎج آﻗﺎ حسین ﺑﺮوﺟﺮدی). قم: نشر تفکر.
23.    الموسوی ‌الزنجانی، السید محمد. (بی‌تا). التنقیذ لأحکام التقلید (ج1). بی‌جا.

24.    Bellah, R. N., Sullivan, W. M., Tipton, S., Swidler, A., Madsen, R. (1992). The Good Society. United States: Vintage Books.
25.    Carson, D. (2012). The Intolerance of Tolerance. Cambridge & Michigan (Eerdmans Publishing Company).
26.    Craig, Williams Lane. (2008). Is Uncertainty a Sound Foundation for Religious Toleration? In: Religious Tolerance through Humility: Thinking with Philip Quinn (James Kraft and David Basinger Eds.), USA & UK (Ashgate).
27.    Kilby, Karen; Rahner, Karl. (2004). Theology and Philosophy. London (Routledge).
28.    Newman, Jay. (1978). The Idea of Religious Toleranc. American Philosophical Quarterly (Vol. 15, No. 3). 
29.    Rahner, Karl. 1986. Karl Rahner in Dialogue: Conversations and Interviews 1965–1982. Edited by Paul Imhof and Hubert Biallowons. New York. (Crossroad).
30.    Ruzgar, Mustafa. (2005). Islam and Deep Religious Pluralism. In: Deep Religious Pluralism (David Ray Griffin Ed.), West-minster (John Knox Press).
31.    Tunisia's Constitution of 2014, Available at: https://www.constituteproject.org /constitution/Tunisia_2014.pdf
32.    Williams, Bernard. (1996). Toleration: An Impossible Virtue? In: Toleration: An Elusive Virtue (Heyd, David ed.), Princeton (Princeton University Press).

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار