واکاوی مفهوم اختیار در حکمت متعالیه

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حکمت متعالیه، دانشگاه فردوسی، مشهد

2 دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

3 استاد دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

نوشتار کنونی بر آن است تا بر اساس مبانی حکمت متعالیه و سخنان حکیمان صدرایی، تصویری روشن از معنای اختیار به دست دهد. مهم‌ترین تعریف‌های موجود از اختیار در حکمت متعالیه، عبارتند از: «داشتن مبادی چندگانه علم، شوق، اراده و تحریک عضلات»، «داشتن مبادی دوگانۀ علم و اراده»، «صحة الفعل والترک»، «مشیّة الفعل و‌الترک»، و «استقلال فاعل و نفی اثرپذیری از غیر». در این میان، تنها یک تفسیر جامعیت و اشتراک مفهومی میان تمام مصادیق اختیار را فراهم می‌کند و آن، تفسیر اختیار به دارا‌بودن اراده و علم است؛ آن‌هم با تفسیری ویژۀ حکمت متعالیه که در آن، هر دو مفهوم علم و اراده همانند وجود، در عین غیریت مفهومی، در تمام مراتب هستی حضور دارند و در عین اشترک معنوی، مشکک هستند. معنای جامع اراده که همان ابتهاج، محبت و رضاست، از مصادیق مادون مانند میل و شوق در عالم طبیعت آغاز و تا ابتهاج و محبت ذاتی پروردگار گسترش می‌یابد. تلطیف معنای اراده به محبت وجودی، پذیرش اختیار انسانی را به‌رغم وجود احاطه و سلطه علّت بر انسان، خردپذیرتر و وجدان‌پذیرتر می‌سازد؛ ضمن آنکه توجه به حبّ، اقتضا و طلب ذاتی انسان در مرتبه وجود علمی او نزد حق‌تعالی (عین ثابت)، تبیین اختیار را روشن‌تر می‌سازد و به برخی پرسش‌ها نیز پاسخ می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Examination of the Notion of Free Will in Transcendent Philosophy

نویسندگان [English]

  • Amir Rastin 1
  • Alireza Kohansal 2
  • Sayyed Mortaza Hosseini Shahroudi 3
1 PhD student, transcendent philosophy, Ferdowsi University, Mashhad, Iran
2 Associate professor, Fedowsi University, Mashhad, Iran (corresponding author)
3 Professor, Ferdowsi University, Mashhad, Iran
چکیده [English]

In this paper, we seek to provide a clear picture of the notion of free will in terms of the principles of Transcendent Philosophy and remarks by Sadraean philosophers. The most important extant definitions of free will in Transcendent Philosophy consist in the following: “having multiple principles of knowledge, desire, will, and muscular movements,” “having dual principles of knowledge and will,” “possibility of both action and omission,” “wanting both action and omission,” and “independence of the agent and not being influenced by others.” The most comprehensive and common interpretation of free will is to say that it is to have will and knowledge, as this is interpreted in terms of the Transcendent Philosophy, according to which both knowledge and will are like existence: notwithstanding their conceptual distinction, they are present in all stages of being, and despite their synonymy, they are graded. The comprehensive notion of will which consists in delight, love, and consent begins with inferior instances such as desire in the natural world and extends to God’s essential delight and love. To refine the notion of will to existential love makes the acceptance of human free will more rational and plausible despite the dominance of causes over humans. Furthermore, consideration of human essential love and desire at the stage of his epistemic existence before God (the divine archetype, al-‘ayn al-thābit) accounts for the free will and answers some questions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Free will
  • Transcendent Philosophy
  • will
  • knowledge
  • delight

مراجع

1. ابن‌سینا، حسین ‌بن ‌عبدالله (1404)، التعلیقات، تحقیق: عبدالرحمن بدوی، بیروت: مکتبة ‌الاعلام ‌الاسلامی.
2. ـــــــــــــــ (1379)، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، مقدمه و تصحیح: محمدتقی دانش‌پژوه، چ2، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
3. ابن‌عربی، محی الدین (1946)، فصوص الحکم، قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة.
4. اصفهانی، محمدحسین (1414)، نهایة ‌الدرایة فی شرح الکفایه، قم: مؤسسه آل‌البیت (علیه السّلام)
5. جوادی‌آملی، عبدالله (1386)، سرچشمه اندیشه، تحقیق: عباس رحیمیان محقق، قم: اسراء.
6. ـــــــــــــــ (1387)، رحیق مختوم 6: شرح حکمت متعالیه (اسفار، ج 6)، قم: اسراء (منبع شنیداری).
7. ـــــــــــــــ (1387)، عین نضاخ (تحریر تمهیدالقواعد)، تحقیق: حمید پارسانیا، قم: اسراء.
8. ـــــــــــــــ (1388)، ادب فنای مقربان، تحقیق: محمد صفایی، قم: اسراء.
9. خمینی، روح‌الله (1379)، الطلب والاراده، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی4.
10. ـــــــــــــــ (1378)، شرح چهل حدیث، چ20، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی(قدّس سرّه).
11. زنوزی، ملاعبدالله (بی‌تا)، لمعات الهیه، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
12. سبحانی‌، جعفر (1423ق)، الإنصاف فی مسائل دام فیها الخلاف‌، قم: مؤسسه امام ‌صادق(علیه السّلام).
13. سبزواری، هادی (1360)، التعلیقات علی الشواهد الربوبیة، تصحیح و تعلیق: سیدجلال‌الدین آشتیانی، مشهد: المرکز الجامعی للنشر.
14.  ـــــــــــــــ (1369-1379)، شرح المنظومة، تصحیح و تعلیق: حسن‌زاده‌آملی و تحقیق و تقدیم: مسعود طالبی، تهران: نشر ناب.
15. ـــــــــــــــ (1372)، شرح دعاء الصباح، تحقیق: نجفقلی حبیبی‏، تهران: دانشگاه تهران.
16. ـــــــــــــــ (1372)، شرح الأسماء الحسنی‏، تصحیح و تحقیق: نجفقلی حبیبی‏، تهران: دانشگاه تهران.
17. ـــــــــــــــ (1383)، اسرار الحکم، مقدمه: صدوقی و تصحیح: کریم فیضی، قم: مطبوعات دینی.
18. صدرالمتألهین، محمد بن ‌ابراهیم (ملاصدرا) (1354)، المبدأ والمعاد، تصحیح: سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
19. ـــــــــــــــ (1363)، مفاتیح الغیب، مقدمه و تصحیح: محمد خواجوی، تهران: مؤسسه تحقیقات فرهنگی.
20. ـــــــــــــــ (1366)، تفسیر القرآن الکریم، تحقیق: محمد خواجوی، چ2، قم: انتشارات بیدار.
21. ـــــــــــــــ (1383)، شرح أصول الکافی، تحقیق و تصحیح: محمد خواجوی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.‏‏
22. ـــــــــــــــ (1387)، سه رسائل فلسفی، مقدمه، تصحیح و تعلیق: سیدجلال‌الدین آشتیانی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
23. ـــــــــــــــ (1422ق)، شرح ‌الهدایة الاثیریه، تصحیح: محمدمصطفی فولادکار، بیروت: موسسة التاریخ ‌العربی.
24. ـــــــــــــــ (1432ق)، تسع رسائل فلسفیه، ج1، تحقیق: سیدابوالحسن علی بغدادی، قم: باقیات.
25. ـــــــــــــــ (1981م)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، چ3، بیروت: دار احیاء التراث.
26. طباطبایی، محمدحسین (بی‌تا)، نهایة ‌الحکمه، چ12، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.‏
27. ـــــــــــــــ (1387)، اصول فلسفه رئالیسم، قم: بوستان کتاب.
28. ـــــــــــــــ (1417)، المیزان فی تفسیر القرآن، چ5، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم.
29. مصباح یزدی، محمدتقی (1405ق)، تعلیقة علی نهایة الحکمه، چ1، قم: مؤسسه فی طریق الحق.
30. مطهری، مرتضی (1372)، مجموعه آثار شهید مطهری، چ1، تهران: انتشارات صدرا.
31. میرداماد، محمدباقر (1367)، القبسات، به ‌اهتمام: مهدی محقق، سیدعلی موسوی‌بهبهانی، پروفسور ایزوتسو و ابراهیم دیباجی، چ2، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
32. نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (1375)، شرح‌ الاشارات و التنبیهات، قم: نشر البلاغه.
33. ـــــــــــــــ (1383)، اجوبة المسائل النصیریة، به ‌اهتمام: عبدالله نورانی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
34. ـــــــــــــــ (1407ق)، تجرید الاعتقاد، تحقیق: حسینی جلالی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
35. J. Moya, Carlos, (2006), Moral Responsibility, the Ways of Skepticism, London and New York: Routledge.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار