1. البته, به یک معنا می توان بیشترین نزاع های سیاسی و دینی را پس از رحلت پیامبراکرم(ص) به این موضوع بازگرداند: اختلاف شیعه و سنی نسبت به جایگاه رهبری در منظومه معارف دینی, مقایسه خوارج میان حکومت سیاسی و حاکمیت الاهی (شعار (اِن الحکم الاّ للّه)) و حتی خودداری مرجئه از ورود در چالش های مربوط به مسئله سیاست و رهبری. اما با ملاحظه تفاوت های جدی در خاستگاه این مسئله در دوران جدید و ماهیتِ موضوعاتی که امروزه مطرح می شود که در واقع به حضور عقلانیتِ خودبنیاد بشری و مرزبندی عقل با وحی ارتباط می یابد, در مجموع می بایست این پرسش را از مسایل نوین دین پژوهی به حساب آورد. برای نمونه ای از این مقایسه ها, نک: محمد عماره, تیارات الفکر الاسلامی, دارالشروق, 1418.
2. این پس زمینه تاریخی را در بخش دوّم این نوشتار به تفصیل پی خواهیم گرفت.
3. برای آشنایی با تحولات و جریان های فکری و فرهنگی پس از انقلاب به کتاب زیر مراجعه شود: جریان شناسی فرهنگی بعد از انقلاب اسلامی, زیر نظر سیدمطفی میرسلیم, تهران, مرکز بازشناسی ایران و اسلام, 1384.
4. Typical
5. این نکته را به طور مشخص ماکس وبر, جامعه شناس مشهور آلمانی, مطرح ساخت. البته, او این اصطلاح را درباره معنایی که به کنش شخص یا مجموعه ای از اشخاص فرضی اطلاق می شود, استفاده کرد و آن را (نوع خالص) (Pure type) نامید (نک: اقتصاد و جامعه, ترجمه: عباس منوچهری و دیگران, 1374, ص3).
6. در کتاب زیر این دیدگاه با شفافیت بیش تری ارائه شده است: محمد مجتهد شبستری, نقدی بر قرائت رسمی از دین, تهران, انتشارات طرح نو, 1379.
7. رسول جعفریان, جریان ها و سازمان های مذهبی ـ سیاسی ایران, چاپ ششم, بی جا, 1385.
8. برای آشنایی با مفهوم اجتهاد در معنای مصطلح آن به کتاب های زیر مراجعه کنید: آقابزرگ طهرانی, اجتهاد و مذاهب اسلامی, ترجمه محمود افتخارزاده, تهران, انتشارات حر, 1361; محمدباقر صدر, همراه با تحول اجتهاد, ترجمه اکبر ثبوت, انتشارات روزبه, 1359; اجتهاد ترجیحی و تخریجی, دفتر مجامع مقدماتی فرهنگستان علوم اسلامی, 1364 و حسین عزیزی, مبانی و تاریخ تحول اجتهاد, قم, انتشارات مؤسسه بوستان کتاب, 1384.
9. برای نمونه نک: مهدی نصیری, اسلام و تجدد, نشریه کتاب صبح, 1381.
10. فردین قریشی, بازسازی اندیشه دینی در ایران, قصیده سرا, 1384 و مهرزاد بروجردی, روشنفکران ایرانی و غرب, ترجمه جمشید شیرازی, انتشارات فرزان روز, 1384.
11. Humanism
12. تونی دیویس, اومانیسم, ترجمه عباس مخبر, تهران, انتشارات مرکز, 1378 و هنری لوکاس, تاریخ تمدن, ترجمه عبدالحسین آذرنگ, تهران, انتشارات کیهان, 1369.
13. نمونه ای از این اثرپذیری را در تفسیر دین می توانید در آثار زیر بنگرید: محمد مجتهد شبستری, تأملاتی در قرائت انسانی از دین, تهران, طرح نو, 1378; عبدالکریم سروش و دیگران, سنّت و سکولاریسم, تهران, انتشارات صراط, 1381.
14. علی شریعتی, انسان, مجموعه آثار, ج24, تهران, انتشارات الهام, 1362.
15. برای این منظور مراجعه کنید به حاصل تلاش او در کتاب اسلام شناسی در خصوص تبیین مفاهیم بنیادین اسلامی نظیر توحید, آخرت, دنیا, ختم نبوت و… : علی شریعتی, اسلام شناسی (درس های دانشگاه مشهد), مجموعه آثار, ج30, چاپخش, 1368.
16. Rationlism
17. Emprism
18. عبدالکریم سروش, قبض و بسط تئوریک شریعت, تهران, انتشارات صراط, 1373; عبدالکریم سروش, صراطهای مستقیم, تهران, انتشارات صراط, 1377 و محمد مجتهد شبستری, هرمنوتیک, کتاب و سنّت, تهران, انتشارات طرح نو, 1375.
19. محمد اقبال لاهوری, احیای فکر دینی در اسلام, ترجمه احمد آرام, کتاب پایا, بی تا; مهدی بازرگان, راه طی شده, مجموعه آثار, ج1, انتشارات قلم, 1377; مهدی بازرگان, بعثت و تکامل, مجموعه آثار, ج2, انتشارات قلم, 1378; علی شریعتی, اسلام شناسی, مجموعه آثار, ج30 (در دو کتاب اخیر به طورخاص بحث خاتمیّت را بنگرید); عبدالکریم سروش, بسط تجربی نبوی, تهران, انتشارات صراط, 1378; عبدالکریم سروش, آیین در آیینه, فصل (بسط تاریخی دین), تهران, انتشارات صراط, 1384 و نیز مراجعه کنید به: مصاحبه های مجله زنان با چند تن از روشنفکران دینی در خصوص رویکرد روشنفکری دینی به مسایل و معضلات زنان (نشریه زنان, ش57, 61 و… ).
20. Progression ; این نظریه را پیشرفت گرایی (Progressivism) می گویند.
21. لوسین گلدمن, فلسفه روشنگری, ترجمه: نصوره کاویانی, انتشارات فکر روز, 1375, ص19 و ارنست کاسیرر, فلسفه روشنگری, ترجمه یداللّه مدقن, انتشارات نیلوفر, 1370.
22. برای شرح تفصیلی از این برداشت نک: محمدتقی سبحانی, درآمدی بر الگوی شخصیت زن در اسلام, دفتر مطالعات زنان; هم چنین مراجعه به آثار زیر مناسب است: محمدباقر صدر, اقتصادنا, بیروت, دارالفکر, 1389 ق; مهدی هادوی تهرانی, کلیت و نظام اقتصادی اسلام, قم, انتشارات خانه خرد, 1378; نمونه های دیگری از این دست آثار را در بخش دوم از همین مقاله ببینید.
23. سخن از اسلامی سازی علوم به طور مشخص از دهه 1960 توسط گروهی از اندیشمندان عرب مطرح شد که در نهایت به تأسیس (المعهد العالمی للفکر الاسلامی) و انتشار نشریه (الاسلامیة المعرفة) انجامید. برای آشنایی با دیدگاه های این گروه به کتاب های زیر مراجعه شود: قضایا المنهجیه فی العلوم الاسلامیه والاجتماعیه, نصر محمد عارف (تحریر), المعهدالعالمی للفکر الاسلامی, 1417; اسلامی سازی معرفت, ترجمه مجید مرادی, قم, پژوهشگاه حوزه و دانشگاه, 1385. البته, اندیشمندان ایرانی نیز تاکنون در این راه گام های مؤثری برداشته اند, برای آشنایی با گوشه ای از این آراء نک: علم دینی, دیدگاه ها و ملاحظات, به کوشش سیدحمیدرضا حسنی و دیگران, قم, پژوهشگاه حوزه و دانشگاه, 1385. و برای تفصیل دیدگاه های یاد شده نک: خسرو باقری, هویت علم دینی, تهران, سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی, 1382; مهدی گلشنی, علم دینی و علم سکولار, تهران, پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی; مبانی نظری نهضت نرم افزاری, سیدمهدی میرباقری, مؤسسه فرهنگی فجر ولایت, 1385; علیرضا پیروزمند, رابطه منطقی دین و علوم کاربردی, 1376; حسین بستان و دیگران, گامی به سوی علم دینی, قم, پژوهشگاه حوزه و دانشگاه, 1384; سیدحسین نصر, نیاز به علم مقدس, ترجمه حسن میانداری, مؤسسه فرهنگی طه, 1379.
24. محمد بن یعقوب الکلینی, الکافی, دارالکتب الاسلامیه, ج1, ص16. (ان ّ للّه علی النّاس حجّتین: حجةٌ ظاهرة و حجةٌ باطنه, فامّا الظاهرةُ فالرسل والانبیاء والائمه(ع) و امّا الباطنهُ فالعقول. )
25. برای تأیید این دیدگاه به شواهدی اشاره می شود که از جمله در روایت معروف هشام بن حکم از امام صادق(ع) آمده است: (العقلُ ما عُبد به الرحمنُ و اکْتُسِبَ به الجَنانُ: عقل وسیله بندگی و ابزار تحصیل سعادت بشری است.) هرچند این حدیث به عقل نظری و عقل عملی نیز اشاره دارد, اما مسلماً عقل ابزاری را نیز شامل می شود. شاهد این که عقل در این جا به همه جنبه های عقلانی یادشده اشاره دارد, این است که امام(ع) در پاسخ به هشام که پرسید: (وامّا ما فی المعاویه؟) پاسخ فرمودند: (تِلک الشَیْطنةُ, تِلک النُکراءُ. ) ظاهر سخن این است که عقلِ محاسبه گر و ابزاراندیش اگر با شناخت درست از اهداف و ارزش ها همراه نباشد, عقلانیّت حقیقی نیست (نک: محمد بن یعقوب کلینی, الکافی, ج1, ص11, ح3).
26. الیویه روآ, تجربه اسلام سیاسی, ص8.
27. همان.
28. سعید حجاریان, از شاهد قدسی تا شاهد بازاری, تهران, انتشارات طرح نو, 1380 و عبدالکریم سروش و دیگران, سنّت و سکولاریسم, تهران, انتشارات صراط, 1381.
29. مرتضی مطهری, گفتارهای معنوی, تهران, انتشارات صدرا, 1372 و محمدتقی مصباح یزدی, راه و راهنماشناسی, قم, مؤسسه امام خمینی(ره), 1376.
30. مرتضی مطهری, نظام حقوق زن در اسلام, تهران, انتشارات صدرا, 1374; همان, بررسی اجمالی مبانی اقتصاد اسلامی, تهران, انتشارات حکمت, 1403 ق و محمدتقی مصباح یزدی, حقوق و سیاست در قرآن, قم, انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره), 1377.
)