نظریه‌های بهره و ربا

نوع مقاله : تخصصی

چکیده

جله وزین «نقدونظر» در شماره 12 خود، با چاپ مقاله‏ای تحت عنوان «تفاوت ربا و بهره بانکی‏» از جناب آقای دکتر موسی غنی‏نژاد، زمینه را برای گفتگویی علمی پیرامون یکی از موضوعات مهم اقتصادی فراهم نمود. نویسنده مقاله با ارائه نظریه‏ای مبنی بر تفاوت ماهوی ربا و بهره نظام سرمایه‏داری معتقد است که تلاش برای تغییر نظام بانکی کشورهای اسلامی در جهت‏حذف بهره و کوشش برای ارائه الگوهای بانکداری بدون بهره، همگی ناشی از یکسان انگاشتن بهره و رباست و چون این پندار صحیح نیست پس همه این تلاشها و کوششها بی‏مورد و غیر لازم خواهد بود. جایگاه علمی نظریه‏پرداز و برخورداری مقاله از روش بحث علمی و منطقی، انگیزه‏ای شد تا این جانب ملاحظات و نظرات خود را درباره آن، در قالب مقاله‏ای تحت عنوان «بهره بانکی همان رباست‏» در اختیار مجله قرار دهم که در شماره بعدی به چاپ رسید. برخورد محققانه و عالمانه نویسنده با نظرات مذکور و اعلام آمادگی ایشان برای استمرار گفتگو، در مقاله‏ای تحت عنوان «بحثی در مبانی معرفتی تفاوت ربا و بهره بانکی‏» که در شماره اخیر نقدونظر (16-15) چاپ شده، سبب شد تا این جانب فرصت را مغتنم شمرده، نوشتاری تهیه کنم و از این پیشنهاد گفتگو عملا استقبال کنم.
پیش از شروع بحث، بیان چند نکته را مناسب می‏دانم: نخست، از تواضع و ادب جناب آقای غنی‏نژاد تشکر می‏کنم که با وجود گرفتاریهای علمی، فرصتی را برای مطالعه دقیق مقاله «بهره بانکی همان رباست‏» گذاشتند و با طبع کریمانه‏شان صراحت قلم من را به دل نگرفته، بلکه آن را حمل بر اجتناب نویسنده از حاشیه رفتن کرده‏اند. همچنین از این که با طرح عمیق‏تر موضوع، فضای مناسب‏تری برای بحث و گفتگو فراهم نموده‏اند، خوشحالم و امیدوارم با پی‏گیریهای حقیقت‏جویانه به نتایج مطلوبی برسیم. دوم این که، در مباحثات طلبگی رسم بر این است که جهت اجتناب از تکرار مطالب و طولانی شدن بحث، مسائل مورد قبول دو طرف، به طور صریح اعلام می‏گردد; و از این جهت از استاد ارجمند، جناب آقای غنی‏نژاد، گله دارم که در نوشتار دوم خویش، در عین حال که می‏نویسند: «از تذکرات فاضلانه ایشان درباره تاریخ اقتصادی صدر اسلام نکات جالبی آموختم که جای سپاس فراوان دارد» (1) هیچ اشاره‏ای ندارند که از مطالب مذکور چیزی را هم قبول کرده‏اند یا نه. این ابهام، موجب تکرار برخی از مباحث‏خواهد شد که پیشاپیش عذر می‏طلبم. نکته سوم این که، بحث درباره حرمت‏یا حلیت‏بهره بانکی به شکلهای مختلفی می‏تواند مطرح شود، که از جهت روش استدلال و نتایج فقهی مترتب بر آن متفاوت هستند و خلط آنها بحث را همانند کلاف سردرگمی می‏کند که شروع و پایان آن معلوم نمی‏شود. بر این اساس، گفتگو را با بیان نظریه‏های قابل طرح پیرامون ربا و بهره آغاز می‏کنم و از جناب دکتر غنی‏نژاد نیز استدعا دارم که مدعا و روش بحثشان را مشخص کرده، متناسب با آن استدلال کنند.

عنوان مقاله [English]

نظریه‌های بهره و ربا

چکیده [English]

جله وزین «نقدونظر» در شماره 12 خود، با چاپ مقاله‏ای تحت عنوان «تفاوت ربا و بهره بانکی‏» از جناب آقای دکتر موسی غنی‏نژاد، زمینه را برای گفتگویی علمی پیرامون یکی از موضوعات مهم اقتصادی فراهم نمود. نویسنده مقاله با ارائه نظریه‏ای مبنی بر تفاوت ماهوی ربا و بهره نظام سرمایه‏داری معتقد است که تلاش برای تغییر نظام بانکی کشورهای اسلامی در جهت‏حذف بهره و کوشش برای ارائه الگوهای بانکداری بدون بهره، همگی ناشی از یکسان انگاشتن بهره و رباست و چون این پندار صحیح نیست پس همه این تلاشها و کوششها بی‏مورد و غیر لازم خواهد بود. جایگاه علمی نظریه‏پرداز و برخورداری مقاله از روش بحث علمی و منطقی، انگیزه‏ای شد تا این جانب ملاحظات و نظرات خود را درباره آن، در قالب مقاله‏ای تحت عنوان «بهره بانکی همان رباست‏» در اختیار مجله قرار دهم که در شماره بعدی به چاپ رسید. برخورد محققانه و عالمانه نویسنده با نظرات مذکور و اعلام آمادگی ایشان برای استمرار گفتگو، در مقاله‏ای تحت عنوان «بحثی در مبانی معرفتی تفاوت ربا و بهره بانکی‏» که در شماره اخیر نقدونظر (16-15) چاپ شده، سبب شد تا این جانب فرصت را مغتنم شمرده، نوشتاری تهیه کنم و از این پیشنهاد گفتگو عملا استقبال کنم.
پیش از شروع بحث، بیان چند نکته را مناسب می‏دانم: نخست، از تواضع و ادب جناب آقای غنی‏نژاد تشکر می‏کنم که با وجود گرفتاریهای علمی، فرصتی را برای مطالعه دقیق مقاله «بهره بانکی همان رباست‏» گذاشتند و با طبع کریمانه‏شان صراحت قلم من را به دل نگرفته، بلکه آن را حمل بر اجتناب نویسنده از حاشیه رفتن کرده‏اند. همچنین از این که با طرح عمیق‏تر موضوع، فضای مناسب‏تری برای بحث و گفتگو فراهم نموده‏اند، خوشحالم و امیدوارم با پی‏گیریهای حقیقت‏جویانه به نتایج مطلوبی برسیم. دوم این که، در مباحثات طلبگی رسم بر این است که جهت اجتناب از تکرار مطالب و طولانی شدن بحث، مسائل مورد قبول دو طرف، به طور صریح اعلام می‏گردد; و از این جهت از استاد ارجمند، جناب آقای غنی‏نژاد، گله دارم که در نوشتار دوم خویش، در عین حال که می‏نویسند: «از تذکرات فاضلانه ایشان درباره تاریخ اقتصادی صدر اسلام نکات جالبی آموختم که جای سپاس فراوان دارد» (1) هیچ اشاره‏ای ندارند که از مطالب مذکور چیزی را هم قبول کرده‏اند یا نه. این ابهام، موجب تکرار برخی از مباحث‏خواهد شد که پیشاپیش عذر می‏طلبم. نکته سوم این که، بحث درباره حرمت‏یا حلیت‏بهره بانکی به شکلهای مختلفی می‏تواند مطرح شود، که از جهت روش استدلال و نتایج فقهی مترتب بر آن متفاوت هستند و خلط آنها بحث را همانند کلاف سردرگمی می‏کند که شروع و پایان آن معلوم نمی‏شود. بر این اساس، گفتگو را با بیان نظریه‏های قابل طرح پیرامون ربا و بهره آغاز می‏کنم و از جناب دکتر غنی‏نژاد نیز استدعا دارم که مدعا و روش بحثشان را مشخص کرده، متناسب با آن استدلال کنند.

1. موسی غنی‏نژاد، «بحثی در مبانی معرفتی تفاوت ربا و بهره بانکی‏»، نقدونظر، شماره 16-15، تابستان و پاییز 1377، ص‏327.
2. خلاصه‏ای از مقدمه کتاب پول، بهره، بحرانهای اقتصادی‏اجتماعی. هلموت کرویتس، ترجمه حمیدرضا شهیرزادی، کانون اندیشه جوان، 1378،
3. سوره بقره، آیه 278 و279.
4. موسی غنی‏نژاد، «تفاوت ربا و بهره بانکی‏»، نقدونظر، شماره 12، پاییز 1376، ص‏321-320 (با تلخیص).
5. همان، ص‏321-320 (با تلخیص).
6. موسی غنی‏نژاد، «بحثی در مبانی معرفتی تفاوت ربا و بهره بانکی‏»، نقدونظر، شماره 16-15، ص‏334.
7. همان، ص‏342.
8. همان.
9. همان، ص‏341.
10. موسی غنی‏نژاد، «تفاوت ربا و بهره بانکی‏»، نقدونظر، شماره 12، ص‏323-320 (با تلخیص).
11. هلموت کروتیس، معضل پول، ص‏274.
12. سوره بقره، آیه 279.
13. علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ج‏2، ص‏423.
14. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج‏12، ص‏454، حدیث‏1.
15. امام خمینی، تحریرالوسیله، ج‏2، ص‏638، القول فی القرض، مساله‏9.
16. شیخ حر عاملی، پیشین، ج‏13، ص‏103، حدیث‏3.
17. هلموت کروتیس، پیشین.
18. موسی غنی‏نژاد، «بحثی در مبانی معرفتی تفاوت ربا و بهره بانکی‏»، نقدونظر، شماره 16-15، ص‏330.
19. همان، ص‏331.
20. محمد حسین ابراهیمی، ربا و قرض در اسلام، دفتر تبلیغات اسلامی، 1372، ص‏280.
21. شیخ حر عاملی، پیشین، ج‏13، ص‏81، حدیث‏7.
22. محمد حسین ابراهیمی، قرض‏الحسنه، دفتر تبلیغات اسلامی، 1371، ص‏43.
23. شیخ حر عاملی، پیشین، ج‏6، ص‏286.
24. سید عباس موسویان، پس‏انداز و سرمایه‏گذاری در اقتصاد اسلامی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1376، ص‏106 به بعد.
25. موسی غنی‏نژاد، «بحثی در مبانی معرفتی تفاوت ربا و بهره بانکی‏»، نقدونظر، شماره 16-15، ص‏338.
26. ساموئلسن، اقتصاد، ج‏1، ص‏465; برنسون، اقتصاد کلان، ج‏2، ص‏459; توتونچیان، اقتصاد پول و بانکداری، ص‏342.
27. موسی غنی‏نژاد، «تفاوت ربا و بهره بانکی‏»، نقدونظر، شماره 12، ص‏322-321.
28. موسی غنی‏نژاد، «بحثی در مبانی معرفتی تفاوت ربا و بهره بانکی‏»، نقدونظر، شماره 16-15، ص‏328.
29. فریدون تفضلی، تاریخ عقاید اقتصادی، نشر نی، ص‏38.
30. موسی غنی‏نژاد، همان، ص‏332-331.
31. همان، ص‏334-333.
32. همان.
33. در ادامه، قوانین حقوق بانکی آمریکا، انگلیس و فرانسه را نقل خواهیم کرد.
34. مراجعه شود به: محقق حلی، شرایع الاحکام، ج‏2، ص‏163-168; محمود عبداللهی، مبانی فقهی اقتصاد اسلامی، انتشارات جامعه مدرسین، ص‏294 و 295; حسن امامی، حقوق مدنی، ج‏2، ص‏166.
35. محمود عبداللهی، پیشین، ص‏295.
36. مجموعه سخنرانیها و مقالات هشتمین سمینار بانکداری اسلامی، ص‏107.
37. همان، ص‏106.
38. همان.
39. مراجعه شود به رساله‏های عملیه مراجع تقلید، بخش معاملات بانکی.
40. امام خمینی، پیشین، ج‏1، ص‏599، القول فی القرض; دکتر امامی، پیشین، ج‏2، ص‏193.
41. محقق حلی، پیشین، ج‏2، ص‏67.
42. موسی غنی‏نژاد، «بحثی در مبانی معرفتی تفاوت ربا و بهره بانکی‏»، نقدونظر، شماره 16-15، ص‏334.
43. موسی غنی‏نژاد، «تفاوت ربا و بهره بانکی‏»، نقدونظر، شماره 12، ص‏321.
44. موسی غنی‏نژاد، «بحثی در مبانی معرفتی تفاوت ربا و بهره بانکی‏»، نقدونظر، شماره 16-15، ص‏337.
45. همان، ص‏332.
46. شیخ حر عاملی، پیشین، ج‏13، ص‏74، حدیث‏5.
47. کلمه «طعام‏» در زبان عربی به دو معنای عام و خاص به کار می‏رود: گاهی به معنای مطلق خوراکی و گاهی به معنای خصوص گندم استعمال می‏شود. در این روایت معنای خاص مراد است.
48. یوسف قرضاوی، فقه الزکاة، ج‏1، ص‏264.
49. ابی داود، سنن ابی داود، ج‏3، ص‏272.
50. شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج‏3، باب الحکرة والاسعار، حدیث‏16.
51. شیخ حر عاملی، پیشین، ج‏12، ص‏317، حدیث‏1.
52. الهندی، کنز العمال، ج‏6، ص‏553.
53. ابن شیبه، تاریخ المدینه المنورة، دارالفکر بیروت، ج‏3، ص‏1021.
54. موسی غنی‏نژاد، «بحثی در مبانی معرفتی تفاوت ربا و بهره بانکی‏»، نقدونظر، شماره 16-15، ص‏332.
55. مجمع البحرین، واژه مال.
56. شیخ حر عاملی، پیشین، ج‏12، ص‏314، حدیث‏6.
57. دعائم الاسلام، ج‏2، ص‏35.
58. سید رضی، نهج‏البلاغه، نامه حضرت امیرالمؤمنین به مالک اشتر.
59. مراجعه شود به حدیث 3و5 که در صفحات قبل گذشت.
60. شیخ صدوق، توحید صدوق، ص‏389 و390.
61. کلینی، کافی، ج‏5، ص‏166، حدیث‏6.
62. شیخ حر عاملی، پیشین، ج‏12، ص‏471، حدیث‏4.
63. همان، ص‏471، حدیث‏2.
64. همان، ص‏470 و 471، احادیث‏1، 3 و5.
65. همان، ص‏399، حدیث‏2.
66. همان، ص‏399، احادیث دیگر این باب.
67. نوری، مستدرک الوسایل، ج‏13، ص‏249، حدیث‏3.
68. شیخ حر عاملی، همان، ص‏462، حدیث‏2.
69. همان، ص‏463، حدیث‏1.
70. همان، ص‏461 تا464.
71. دکتر عبدالرحمن فهمی محمد، صنج السکه فی فجر الاسلام، قاهره مصر، ص‏35.
72. سوره بقره، آیات 280-275.