کلام امامیه: ریشه‌ها و رویش‌ها

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

چکیده

اندیشۀ کلامی امامیه در گذر تاریخ شاهد فراز و فرودهایی بوده است که از سویی، ریشه در پویایی درون‌مایه‌های معرفتی و عقلانی شیعه دارد و از سوی دیگر، برآمده از تعاملات آن با چارچوب‌های کلامی و فلسفی غالب بر هر دورۀ تاریخی است. هر چند فرایند تطور کلام امامیه بی‌شباهت با دیگر مذاهب شیعی و سنی نیست و در برخی دوره‌ها، امامیان بسی دیرتر از دیگران پا به میدان دیگرگون سازی ادبیات کلامی خود گذاشته‌اند؛ ولی از جهاتی هم امتیازاتی دارد که قابل مطالبه و بررسی جدی است. آنچه دوران نخستین کلام امامیه را ممتاز می‌کند، اندیشه‌ورزی اعتقادی در ساحت عقل و وحی به طور همزمان است که پس از عبور از «دوره فترت و رکود» تا اندازه‌ای با گذشته زاویه می‌گیرد. در این مقاله شکل‌گیری کلام امامیه از مدینه تا کوفه و از آن جا تا مدرسۀ قم ردگیری شده و بر اصالت کلام شیعه در این مرحلۀ تاریخی تأکید شده است. دوره بندی تاریخی کلام اسلامی و کلام امامیه در یک الگوی تازه، یکی دیگر از مباحث این مقاله است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Imami Kalām; Origins and Growths

نویسنده [English]

  • Muhammad Taqi Subhani
چکیده [English]

Theological thought of Imamiyyah witnessed ups and downs in the course of history which has on one hand originated from dynamism of rational and epistemic contents of Shīʿism and on the other grown out of its interactions with the dominant philosophical and theological systems in the historical periods in question. Though the process of development in Shiite Kalām is not dissimilar to other Shiite and Sunni schools of Law and in some ages Imami thinkers attempted drastic changes in their Kalām literature much later than others, it has privileges in some respects that it deserves serious examination. What distinguishes the early era of Imamiyyah Kalām is the doctrinal thoughts in the domain of reason and revelation at the same time which passed "the period of extinction and depression" and departed from the past to some extent. This article is an attempt to trace the development of Imamiyyah Kalām back to Medina, Kufah and then to Qum emphasizing the authenticity of Shiite Kalām in this period of history. It also tries to offer a new pattern in categorizing the historical periods in Shiite as well as Islamic schools of Kalām.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imamiyyah
  • theoretical Kalām
  • political Kalām
  • Kufi school
  • Qum school
  • Medinan school
  • period of interval and depression

مراجع

  1. نهج البلاغه (شریف رضی).
  2. ابن بابویه، محمد بن على(شیخ صدوق)‏ (1398ق)، التوحید، تهران: دارالصدوق.
  3. ـــــــــــ‏‏ (1413ق)، الاعتقادات (در مجموعه مصنفات شیخ مفید)، ج5.
  4. ـــــــــــ‏‏ (1395ق)، کمال الدین، مصحح: على اکبر غفارى،تهران: کتابفروشی اسلامیة
  5. ابلاغ الافغانی، عنایةالله (1994م)، الامام الاعظم ابوحنیفه المتکلم، ج2، قاهره: وزارة الاوقاف.
  6. ابن خلدون (بی‌تا)، مقدمه ابن خلدون، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
  7. ابن شعبه الحرانی (1425ق)، تحف العقول، قم: موسسه النشر الاسلامی.
  8.  ابن ندیم (بی‌تا)، کتاب الفهرست، رضا تجدد، بی‌جا.
  9. ابوحنیفه (1399)، فقه اکبر، حیدرآباد: دائرة المعارف العثمانیه.

10. اشعری، ابوالحسن (1400ق)، رسالة استحسان الخوض فی علم الکلام، حیدرآباد: مجلس دایرة‌المعارف العثمانیه.

11. اشعری، ابوالحسن (1419ق)، مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین، تصحیح: محمد محی‌الدین عبدالحمید، قاهره: مکتبة النهضة المصریة.

12. اشعری، سعدبن عبدالله (1361)، المقالات والفرق، تصحیح: محمد جواد مشکور تهران: انتشارات علمی فرهنگی.

13. الایجی، عضدالدین عبدالرحمن (1409ق)، المواقف، بیروت: عالم الکتب.

14. امیرمعزی، محمد‌علی (1390)، «صفار قمی و بصائر الدرجات»، امامت پژوهی، ش4.

15. آلوسی، حسام الدین (1986م)، حوار بین الفلاسفه و المتکلمین، بغداد: دار الشئون الثقافیة العامة.

16. بدوی، عبدالرحمن (1996م)، مذاهب الاسلامیین، مصر: دارالعلم للملایین.

17. بکری محمد خلیل (2001م)، المنطق عندالغزالی، بغداد: بیت الحکمه.

18. جاحظ، عمرو بن بحر (1987م)، «رساله فی صناعه علم الکلام»، در رسائل الجاحظ الکلامیه، بیروت: دار و مکتبة الهلال و دارالبحار.

19. جبرئیلی، محمدصفر (1389)، سیر تطور کلام شیعه، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

20. جعفری، محمدرضا (1413ق)، «الکلام عند الامامیه، نشأته وتطوره»، تراثنا، ش30 و31.

21. حسینی، محمد ابوسعده (1422ق)، الشهرستانی و منهجه النقدی، بیروت: مجد.

22. حنفی، حسن (1375)، «تاریخمندی دانش کلام»، ترجمه: محمد مهدی خلجی، نقدونظر، ش9.

23. خواجه طوسی (بی‌تا)، مصارع المصارع، بی چا.

24. خیاط، عبدالرحیم بن محمد (1367)، الانتصار و الرد علی ابن الراوندی الملحد ما قصد به من الکذب علی المسلمین و الطعن علیهم، مصر: دار الندوة الاسلامیة، مکتبة الکلیات الازهریه.

25. رضازاده لنگرودی، رضا (1386)، «پژوهشی در مرجئه»، در کتاب: فرق تسنن، به کوشش مهدی فرمانیان،  نشر ادیان.

26. رفیق العجم (1989م)، المنطق عندالغزالی، بیروت: دارالمشرق.

27. الزاغونی، ابوالحسن علی بن عبیدالله (1424ق)، الایضاح فی اصول الدین، ریاض: مرکز ملک فیصل.

28. الزنجانی، فضل الله (شیخ الاسلام) (1386)، تاریخ العقیدة الشیعیة وفرقها، تقدیم، تحقیق و تعلیق: غلامعلی غلام علی پور (الیعقوبی)، مشهد: مجمع البحوث الاسلامی.

29. سامی النشار، علی (2008م)، نشاة الفکر الفلسفی فی الاسلام، قاهره: دارالسلام، ج2.

30. سبحانی، محمدتقی (1374)، «عقل‌گرایی و نص‌گرایی در کلام اسلامی» نقدونظر، ش 3و4.

31. ـــــــــــ (1388)، «شهیدین در کشاکش دو جریان کلامی مدرسه حله»نقدونظر، ش56.

32. سلفی افغانی، شمس (1419ق)، الماتریدیه، ج1، طائف: دارالصدیق.

33. شافعی، حسن محمود (1411ق)، المدخل الی دراسه علم الکلام، قاهره: مکتبة وهبه.

34. شبلی نعمانی، محمد (1373)، تاریخ علم کلام، ترجمه: محمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران: انتشارات اساطیر.

35. شواط، حسین بن محمد (1411ق)، مدرسه الحدیث فی القیروان من الفتح الاسلامی الی منتصف الخامس الهجری، عربستان: الدارالعالمیة للکتاب الاسلامی.

36. شهرستانی، عبدالکریم (بی‌تا)، الملل والنحل،تخریج: محمد بن فتح‌الله بدران، قاهره: مکتبة الانجلو المصریة.

37. شهرستانی، عبدالکریم (1396ق)، مصارعة الفلاسفه، تحقیق، تقدیم و تعلیق: سهیر محمد مختار، قاهره: الجبلاوى.

38. صالح مهدی هاشم (1426ق)، الفکر الفلسفی فی بغداد، القاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.

39. صبحی، احمد محمود (1405ق)، فی علم الکلام، ج1، بیروت: دار النهضه.

40. شوشتری، نعمت الله (1377)، مجالس المومنین، تهران: کتابفروشی اسلامیة.

41. عبدالرازق، مصطفی (بی‌تا)، تمهید لتاریخ الفلسفة الاسلامیة، بی‌جا: لجنة التألیف و‌الترجمة و‌النشر.

42. عسکری، مرتضی (1412 ق)، عبدالله بن سبا واساطیر اخری، بیروت: دارالزهراء.

43. ـــــــــــ‏‏ (1413 ق)، معالم المدرستین، تهران: مجمع علمی اسلامی دانشکده اصول دین.

44. غردیه، لویس (1967م)، فلسفه الفکر الدینی بین الاسلام والمسیحیه، نقله الی العربیة صبحی الصالح وفرید جبر، بیروت: دارالعلم للملایین.

45. فارابی، محمد بن محمد (1931م)، احصاء العلوم، علق علیه: عثمان محمد امین، مصر: مکتبة الخانجی.

46. فان. اس، جوزیف (2008م)، علم الکلام والمجتمع،ج1، بغداد- بیروت: منشورات الجمل.

47. فخر رازی، محمد بن عمر (1411ق)، المحصل فی افکار المتقدمین والمتأخیرین من الحکماء و المتکلمین، تصحیح: حسین اتاى، قاهره: دارالتراث.

48. فروخ، عمر (1972 م)، تاریخ الفکر العربی، بیروت: دارالعلم للملائین.

49. ـــــــــــ‏‏ (1986 م)، بحوث ومقارنات فی تاریخ العلم وتاریخ الفلسفة فی الاسلام، بیروت: دارالطلیعة.

50. ـــــــــــ‏‏ (1409ق)، عبقریة العرب فی العلم والفلسفه، بیروت: المکتبة العصریة.

51. فیومی، احمد بن محمد (1313ق)، مصباح المنیر، قاهره: المطبعة البهیة المصریة.

52. قاشا، سهیل (2010)، المعتزله، بیروت: التنویر.

53. القضاة، امین (1419ق)، مدرسة الحدیث فی البصرة حتی القرن الثالث الهجری، بیروت: دار ابن حزم.

54. الکشی، محمد بن عمر (1348ق)، اختیار معرفة الرجال، صححه وعلق علیه وقدم له ووضع فهارسه: حسن المصطفوی، مشهد: دانشگاه مشهد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی.

55. کلینی، محمد بن یعقوب (1377)، الکافی، ج1، تهران: دار الکتب الاسلامیة.

56. محمود، فاضل (1362)، معتزله، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

57. مدرسی طباطبایی، سید حسین (1386)، مکتب در فرایند تکامل،تهران: انتشارات کویر.

58. المدن، علی (1389/2010)، تطور علم الکلام الامامی: دراسة فی تحولات المنهج حتی القرن السابع الهجری، بغداد: مرکز دراسات فلسفة الدین.

59. المفید، محمد بن محمد (1371)، اوائل المقالات (در سلسله مولفات الشیخ المفید)، ج4.

60. الملاحمی الخوارزمی، محمودبن محمدرکن الدین (1387)، تحفة المتکلمین، تحقیق و مقدمه: حسن انصاری، ویلفرد مادلونگ، زیر نظر زابینه اشمیتکه و دیگران، تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و برلین: م مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین.

61. مولف ناشناخته (1385)، خلاصة النظر، تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، برلین: موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین.

62. مهاجر، جعفر (1429ق)، رجال الاشعریین، قم: مرکز العلوم والثقافه الاسلامیه.

63. ناشی اکبر، عبدالله بن محمد (1386)، فرقه‌های اسلامی و مساله امامت (مسائل الامامه)، ترجمه: علیرضا ایمانی، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان.

64. النجاشی (1407ق)، رجال النجاشی، تهران: موسسة النشر الاسلامی.

65. نراقی، ملا مهدی (1380)، شرح الالهیات من کتاب الشفاء، قم:کنگره محققان نراقی.

66. ـــــــــــ‏‏ (1361)، انیس الموحدین، تهران: الزهراء.

67. ـــــــــــ‏‏ (1381 الف)، اللمعات العرشیه، تصحیح: علی اوجبی، کرج: عهد.

68. ـــــــــــ‏‏ (1381ب)، جامع الافکار وناقد الانظار، تصحیح: مجید هادی‌زاده، تهران: انتشارات حکمت.

69. نوبختی، حسن بن موسی (1387)، فرق الشیعه، دار بیبلیون.

70. نیومن،آندره (1386)، دوره شکل گیری تشییع دوازده امامی، قم: ‌انتشارات شیعه‌شناسی.

71. ولفسن، هری، اوسترین (1368)، فلسفه علم کلام،ترجمه: احمد آرام، تهران: الهدی.

72. هناء عبده سلیمان احمد (1425ق)،، اثر المعتزله فی الفلسفه الالهیه عندالکندی، القاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.

73. هویدی، یحیی (1972م)، دراسات فی علم الکلام و الفلسفة الاسلامیة، قاهره: دارالنهضة العریبة.

 

 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار