تحلیل ابعاد فرامادی انسان در قرآن کریم

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تفسیر تطبیقی، گروه علوم قرآن وحدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران (نویسندهٔ مسئول).‏

2 دانشیار، گروه علوم قرآن وحدیث، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران.‏

چکیده

این مقاله به تحلیل جامع ابعاد فرامادی انسان در قرآن کریم، شامل روح، نفس، قلب، فؤاد، عقل، لب، سمع، بصر و فطرت پرداخته است. بیان مسئله این است که آیا این مفاهیم به یک حقیقت واحد اشاره دارند یا هرکدام نمایانگر بعدی مستقل و متمایز از وجود انسان هستند. نویسندگان با استناد به آیات قرآن و بهره‌گیری از متون تفسیری و فلسفی تلاش کرده‌اند ضمن تبیین کارویژه‌های هر بعد، تمایزات مفهومی و عملکردی آنها را مشخص کنند. روش تحقیق بر پایهٔ تحلیل مفهومی و تطبیقی بوده و با استفاده از منابع تفسیری و فلسفی، معنای هر واژه و کارکردهای آن تبیین شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که این مفاهیم، ضمن ارتباط با یکدیگر، دارای معانی و کارکردهای مستقل هستند. روح که مهم‌ترین بعد فرامادی انسان است، عامل حیات، اتصال به عالم غیب و جاودانگی انسان معرفی شده است. نفس مسئول تدبیر بدن و پذیرای تزکیه یا انحراف است. قلب به مثابهٔ مرکز ادراک معنوی و آزمون الهی عمل می‌کند. فؤاد محل تثبیت و تسکین در لحظات دشوار و همچنین آگاهی شهودی معرفی شده است. عقل و لب ابزار تمییز حقایق و هدایت اخلاقی‌اند. سمع و بصر علاوه بر دریافت اطلاعات حسی، ابزار درک معنوی و شناخت نشانه‌های الهی هستند. فطرت به منزلهٔ گرایش ذاتی انسان به توحید، حقیقت‌جویی و اخلاق عمل می‌کند. دستاورد اصلی این تحقیق روشن‌سازی تمایزات و پیوندهای میان این ابعاد است که به فهم بهتر هویت معنوی انسان و کارکردهای فرامادی او کمک می‌کند و بر اهمیت درک دقیق این مفاهیم در تفسیر صحیح آیات قرآنی تأکید دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

An Analysis of the Immaterial Dimensions of ‎Humanity in the Quran

نویسندگان [English]

  • Mohammadsaleh Karimi 1
  • Gholamhossein A'rabi 2
1 PhD student, Comparative Quranic Exegesis, Department of Quran and Hadith Sciences, Faculty of Islamic Studies, University of Qom, Qom, Iran (corresponding author).
2 Associate professor, Department of Quran and Hadith Sciences, Faculty of Islamic Studies, University of Qom, Qom, Iran.
چکیده [English]

his article provides a comprehensive analysis of the immaterial dimensions of humanity as presented in the Quran, including rūḥ (spirit), nafs (self), qalb (heart), fuʾād (inner heart), ʿaql (intellect), lubb (pure intellect), samʿ (hearing), baṣar (sight), and fiṭra (innate nature). The central question is whether these concepts refer to a singular reality or represent distinct and independent dimensions of human existence. Relying on Quranic verses and drawing from exegetical and philosophical texts, the authors aim to clarify the functional roles of each dimension and distinguish their conceptual and operational differences. The research methodology is based on conceptual and comparative analysis, using interpretative and philosophical sources to define each term and its functions. The findings indicate that while these dimensions are interconnected, they maintain independent meanings and functions. The rūḥ, as the most significant metaphysical aspect of humanity, is described as the source of life, connection to the unseen, and human immortality. The nafs manages the body and is susceptible to purification or deviation. The qalb acts as the center of spiritual perception and divine testing. The fuʾād is identified as a locus of stabilization and solace during challenging times, as well as a medium for intuitive awareness. The ʿaql and lubb are tools for discerning truths and providing moral guidance. The samʿ and baṣar, beyond sensory perception, are instruments for spiritual understanding and recognizing divine signs. Lastly, the fiṭra is portrayed as the innate human inclination toward monotheism, truth-seeking, and morality. The primary contribution of this study lies in elucidating the distinctions and connections among these dimensions, enhancing the understanding of human spiritual identity and its immaterial functions. The research underscores the importance of accurately interpreting these concepts for a correct understanding of Quranic verses.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Quran
  • immaterial dimensions
  • spirit
  • soul
  • function
  • humanity.‎

مراجع

* قرآن کریم
ابن‌بابویه، محمد بن علی. (۱۴۱۳ق). من لا یحضره الفقیه (محقق: علی‌اکبر غفاری، ج۲، چاپ دوم). قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. (بی‌تا). الإشارات و التنبیهات (محقق: مجتبی زارعی). قم: ب‍وس‍ت‍ان کتاب (مرکز النشر التابع لم‍کتب الإع‍لام الإس‍لامی).
ابن‌عاشور، محمدطاهر. (۱۴۳۰ق). تفسیر التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن عاشور (ج۶، چاپ اول). بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
ابن‌عربی، محی‌الدین. (2011م). الفتوحات المکیه (ج4). بیروت: دارالمعرفة.
ابن‌فارس، احمد بن فارس. (۱۴۰۴ق). معجم مقاییس اللغة (محقق: هارون عبدالسلام محمد، ج۳ و ۴، چاپ اول). قم: مکتب الإعلام الاسلامی. مرکز النشر.
ابن‌قیم جوزیه، محمد بن ابی‌بکر. (۱۹۹۶م). الروح (معلِّق: ابراهیم محمد رمضان). بیروت: دار الفکر العربی.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (۱۴۱۴ق). لسان العرب (محقق: جمال‌الدین میردامادى، ‏ ج۲ و ۱۱، چاپ سوم). بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع/ دار صادر.
پارسانژاد، محسن. (۱۳۹۱). حقیقت قلب و حالات آن از دیدگاه قرآن و عرفان اسلامی. رساله دکتری. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی&.
جوادی آملی، عبدالله. (۱۳۸۹). انسان از آغاز تا انجام (محقق: سیدمصطفی موسوی‌تبار، چاپ سوم). قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله. (۱۳۹۸). همتایی قرآن و اهل بیت (علیهم السلام). قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله. (۱۴۰۰). تفسیر تسنیم (ج۴۸، چاپ دوم). قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله. (۱۳۹۹). تفسیر تسنیم (ج۵۰، چاپ سوم). قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله. (۱۴۰۲). تفسیر تسنیم (ج۶۴، چاپ اول). قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله. (۱۳۹۳). تفسیر موضوعی قرآن: حیات حقیقی انسان در قرآن. (ج۱۵). قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله. (۱۳۸۱). تفسیر موضوعی قرآن کریم: صورت و سیرت انسان در قرآن. قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله. (۱۳۹۲). تفسیر موضوعی قرآن کریم: فطرت در قرآن. قم: اسراء.
حاجتی شورکی، سیدمحمد؛ نقوی، حسین. (۱۳۹۶). تحلیل واژگان روح، نفس، قلب، فؤاد و صدر در قرآن و بررسی چندگانه یا متحدبودن آنها با تأکید بر دیدگاه‌های علامه طباطبایی، آیت‌الله مصباح یزدی و آیت‌الله جواد آملی. دوفصلنامه علمی پژوهشی قرآن شناخت. ۱۰(۱۹) صص ۳۷‑۵۴.
فراهیدی، خلیل بن احمد. (14۰4ق). العین (ج۳ و ۸، چاپ دوم) قم: هجرت.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412ق). مفردات ألفاظ القرآن (محقق: صفوان عدنان داوودی، چاپ اول). بیروت: دار الشامیة/دار القلم.
رافعی قزوینی، عبد الکریم بن محمد؛ غزالی، محمد بن محمد؛ و فیومی، احمد بن محمد. (بی‌تا). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی (ج2). قم: مؤسسۀ دارالهجرة.
زمخشری، محمود بن عمر. (140۷ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل‏ (ج۴، چاپ سوم). بیروت: دار الکتاب العربی.
شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم. (1981م). حکمت متعالیه فی شرح الاسفار العقلیة الاربعة (ج2). بیروت: دار احیاء التراث.
شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم. (۱۳۶۱). تفسیر القرآن الکریم (مصحح: محمد خواجوی). قم: بیدار.
طباطبایی، محمدحسین. (۱۳۷۴). تفسیر المیزان (مترجم: محمدباقر موسوی، ج2). قم: جامعه مدرسین حوزۀ علمیۀ قم. دفتر انتشارات اسلامی.
طباطبایی، محمدحسین. (۱۳۷۰). المیزان فی تفسیر القرآن (ج۱، ۲، ۸، ۱۱، ۱۲ و ۱۳، چاپ دوم). بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طبرسی، فضل بن حسن. (۱۳۷۲). مجمع‌البیان. (مصححان: هاشم رسولی و فضل‌الله یزدی طباطبایی، ج۸، چاپ سوم). تهران: ناصرخسرو.
طبری، محمد بن جریر. (۱۴۱۲ق). جامع البیان فی تفسیر القرآن (ج15). بیروت: دارالمعرفة.
طریحی، فخرالدین بن محمد. (۱۳۷۵). مجمع البحرین (محقق: احمد حسینی اشکوری، چاپ سوم). تهران: کتابفروشی مرتضوی.
طوسی، محمد بن حسن. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن (مقدمه‌نویس: محمدمحسن آقابزرگ تهرانی و احمد حبیب عاملی، ج۷ و ۹، چاپ اول). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
فخررازی، محمد بن عمر. (۱۴۲۰ق). التفسیر الکبیر (ج18، ج28 و ج۳۲، چاپ سوم). بیروت: مکتب تحقیق دار احیاء التراث العربی. دار إحیاء التراث العربی.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب؛ مرتضی زبیدی، محمد بن محمد. (بی‌تا). تاج العروس من جواهر القاموس (محقق: علی شیری). قم: دارالفکر.
قجاوند، مهدی؛ حاج‌کاظمیان، محسن. (۱۳۹۵). تمایز روح و نفس در قرآن کریم و روایات. دوفصلنامۀ علمی-پژوهشی مطالعات قرآن و حدیث، ۹(۱۸)، صص ۹۷‑۱۲۲.
مجلسی، محمدباقر. (1403ق). بحارالأنوار (ج۱‑۱۱۰). بیروت: مؤسسۀ الوفاء.
مصباح یزدی، محمدتقی. (۱۳۸۷). اخلاق در قرآن. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(رحمة الله).
مصباح یزدی، محمدتقی. (۱۳۸۶). معارف قرآن (ج۱). قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(رحمة الله). مرکز انتشارات.
مصطفوی، حسن. (۱۳۶۰). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم (ج۱‑۱۴). قم: مؤسسۀ چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
معلمی، حسن. (۱۳۹۲). حقیقت و ویژگی‌های نفس و روح در قرآن کریم. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
مفید، محمد بن محمد. (بی‌تا). تصحیح اعتقادات الإمامیة (محقق: حسین درگاهی، ج8، چاپ اول). قم: المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید.
مکارم شیرازی، ناصر. (۱۳۸۰). تفسیر نمونه (ج۵، چاپ هفتم). قم: مدرسة الإمام علی بن أبی‌طالب(علیه السّلام)، هدف.
ملکی میانجی، محمدباقر. (1414ق). مناهج البیان فی تفسیر القرآن. (محققان: عزیز آل‌طالب، محمد بیابانی اسکویی و حسین درگاهی). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. سازمان چاپ و انتشارات.
مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد. (بی‌تا). شرح مثنوی (محقق: جعفر شهیدی). تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
نصرتی، شعبان. (۱۳۹۷). معناشناسی قلب در قرآن (چاپ اول). قم: انتشارات دارالحدیث.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار