امتداد جریان کلامی هشام بن حکم در بصره؛ جریانی نویافته در تاریخ تفکر امامیه نخستین

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران

2 دکترای شیعه‌شناسی، پژوهشگر پژوهشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران

چکیده

این پژوهش در پی یافتن سرنخ‌هایی از امتداد جریان کلامی هشام بن حکم در بصره است و با این پرسش اصلی دنبال می‌شود که خط فکری هشام بن حکم چرا و چگونه در بصره تداوم پیدا کرد. به نظر می‌رسد پس از آنکه هشام بن حکم و شاگردانش در بغداد مورد تعقیب و آزار دستگاه خلافت عباسی قرار گرفتند، برخی از شاگردان هشام همچون علی بن اسماعیل میثمی و حکم بن هشام بن حکم به دلیل رونق‌داشتن گفتگوهای کلامی در شهر بصره و نیز دوری آن شهر از مرکز خلافت عباسی، برای ادامه فعالیت‌های کلامی خویش به آن سامان مهاجرت کردند. آنها در راستای پیگیری اندیشه‌های کلامی خود، بیشتر با گروه فکری معتزله درگیری علمی داشته‌اند و از سوی دیگر مخالفت برخی از امامیان بصره با آنان نیز در خور توجه است. با توجه به مخالفت‌های برون‌مذهبی و درون‌مذهبی، این جریان پس از حضور کوتاه‌مدت و فعالیت‌های تأثیرگذارش در بصره به محاق رفت. البته هرچند تاکنون تصور روشنی از حضور این جریان در بصره وجود نداشته است، اما در این پژوهش به این نتیجه رسیدیم که خط کلامی پیرو هشام در اواخر سدۀ دوم و نیمه سدۀ سوم هجری در بصره فعال بوده‌اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Continuity of the Theological Current of Hishām b. al-Ḥakam in Basra: A Newly Found Current in the Intellectual History of the Early Imāmīyya

نویسندگان [English]

  • Mohammad Taghi Sobhani 1
  • sayyed akbar muosavi tanyani 2
1 Assistant professor, Islamic Sciences and Culture Academy, Qom, Iran
2 Assistant professor, Research Center of the Quran and Hadiths, Qom, Iran
چکیده [English]

This is a research that seeks traces of the continuity of the theological current of Hishām b. al-Ḥakam in Basra. The research is pursued with the question of why and how Hishām b. al-Ḥakam’s thoughts continued in Basra. As it seems, after Hishām b. al-Ḥakam and his students were persecuted by the Abbasid Caliphate in Baghdad, some of his students, such as ‘Alī b. Ismā’īl al-Maythamī and al-Ḥakam b. Hishām b. al-Ḥakam, migrated to Basra to continue their theological activities, because the city was a thriving environment for theological dialogues and was distant from the center of the Abbasid Caliphate. In order to pursue their theological thoughts, they had scholarly interactions with the intellectual sect of Mu’tazila, and the opposition they faced from some Imāmīs in Basra is remarkable. Given oppositions to them by people outside and inside the Imāmīyya denomination, the current faded after a short-term presence and influential activities in Basra. Although there has so far not been a clear picture of their presence in Basra, in this research we have found that the theological strand following Hishām was active in Basra in late second and mid-third centuries AH.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hishām b. al-Ḥakam
  • Basra
  • ‘Alī b. Ismā’īl al-Maythamī
  • Muḥammad b. Sulaymān al-Nūfalī

مراجع

1. ابن ابی الحدید، عزالدین بن هبة الله (1378ق)، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، چ1، بی‌جا، دار احیاء الکتب العربیه.
2. ابن‌ادریس، محمد بن‌منصور (1411ق)، مستطرفات السرائر، لجنة التحقیق، قم: مؤسسه النشرالاسلامی.
3. ابن‌ جوزی، عبدالرحمن بن علی (1412ق)، المنتظم فی تاریخ الامم، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه.
4. ابن حجر، احمد بن ‌علی (1404ق)، تهذیب التهذیب، بیروت: دارالفکر.
5. ـــــــــــــــ (1390ق)، لسان المیزان، چ2، بیروت: مؤسسه الاعلمی.
6. ابن‌حزم، علی بن ‌احمد (1317ق)، الفصل فی الملل والاهواء والنحل، چ1، بیروت: دار صادر.
7. ابن‌سعد، محمد بن‌ سعد (بی‌تا)، الطبقات الکبری، بیروت: دارصادر.
8. ابن شهرآشوب، محمد بن علی (1328)، متشابه القرآن، بی‌جا.
9. ابن‌طاوس، علی بن ‌موسی (1416ق)، الملاحم والفتن، قم: نشر صاحب‌الامر.
10. ابن‌عساکر، علی بن ‌حسن (1425ق)، تاریخ مدینه دمشق، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار الفکر.
11. ابن‌کثیر، اسماعیل بن‌ کثیر (1408ق)، البدایة والنهایه، تحقیق: علی شیری، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
12. ابن‌مرتضی، احمد ‌بن ‌یحیی (بی‌تا)، طبقات المعتزله، تحقیق: سوسنه دیفلد فلرز، بیروت: مکتبۀ الحیاه.
13. ابن‌ندیم، محمد ‌بن ‌اسحاق (بی‌تا)، فهرست، تحقیق: رضا تجدد، بی‌جا.
14. ابوالفرج اصفهانی، علی بن ‌حسین (بی‌تا)، الاغانی، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
15. ـــــــــــــــ (1385ق)، مقاتل الطالبیین، تحقیق: کاظم المظفر، چ2، قم: دار الکتاب.
16. ابی‌الفداء، عماد الدین اسماعیل (بی‌تا)، المختصر فی اخبار البشر، بیروت: دارالمعرفه.
17. اسعدی، علیرضا (1388)، هشام بن حکم، قم: پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامی.
18. اشعری، علی بن ‌اسماعیل (1400ق)، مقالات الاسلامیین، چ3، آلمان: نشر فرانس‌شتاینر.
19. برقی، احمد بن ‌محمد (1370) المحاسن، تحقیق: سیدجلال الدین ارموی، تهران: دارالکتب الاسلامیه،.
20. جاحظ، عمرو بن ‌بحر (1424ق)، الحیوان، بیروت: دارالکتب العلمیه.
21. جعفریان، رسول (1393)، منابع تاریخ اسلام، تهران: نشرعلم.
22. حلّی، حسن بن یوسف (1417ق)، خلاصة الاقوال، تحقیق: جواد قیومی، چ1، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
23. حموی، یاقوت بن‌عبدالله (1420ق)، معجم الأدباء، تحقیق: عمر فاروق، چ1، بیروت: مؤسسه المعارف.
24. خطیب بغدادی، احمد بن علی (1417ق)، تاریخ بغداد، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، چ1، بیروت: دار الکتب العلمیه.
25. خیاط، عبدالرحیم بن‌محمد (بی‌تا)، الانتصار والرد علی ابن الراوندی الملحد، تحقیق: محمد حجازی، قاهره: مکتبه القافه الدینیه.
26. ذهبی، محمد بن احمد (1413ق)، سیر الاعلام النبلاء، تحقیق: شعیب الارنووط، چ9، بیروت: مؤسسه الرساله.
27. ـــــــــــــــ (1407ق)، تاریخ الاسلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، چ1، بیروت: دار الکتاب العربی.
28. رضایی، محمدجعفر (1391)، «امتداد جریان فکری هشام بن حکم تا شکل‌گیری مدرسه کلامی بغداد»، نقدونظر، ش65.
29. زجاجی، عبد الرحمن بن ‌اسحاق (1403ق)، مجالس العلماء، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، قاهره: مکتبة الخانجی.
30. سمعانی، عبدالکریم بن ‌محمد (1408ق)، الانساب، تحقیق: عبدالله عمر البارودی، چ1، بیروت: دار الجنان.
31. شوشتری، محمدتقی (1419ق)، قاموس الرجال، چ1، قم: مؤسسه النشر اسلامی.
32. صدوق، محمد ‌بن ‌علی (1417ق)، الأمالی، چ1، قم: مؤسسه البعثه.
33. ـــــــــــــــ (بی‌تا)، التوحید، تحقیق: سیدهاشم حسینی، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
34. ـــــــــــــــ (1385ق)، علل الشرایع، تحقیق: سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف: مکتبة الحیدریه.
35. ـــــــــــــــ (1404ق)، عیون ‌اخبار الرضا، تحقیق: حسین اعلمی، بیروت: مؤسسة اعلمی.
36. ــــــــــــــ (1379ق)، معانی ‌الاخبار، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
37. صفار، محمد بن حسن (1404ق)، بصائر الدرجات، تحقیق: حسن کوچه باغی، تهران: مطبعه الاحمدی.
38. طوسی، محمد بن‌ حسن (1404ق)، اختیار معرفة الرجال، تحقیق: مهدی رجایی، قم: مؤسسه آل‌البیت(ع).
39. ـــــــــــــــ (1363)، الاستبصار، تحقیق: سیدحسن خرسان، چ4، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
40. ـــــــــــــــ (1364)، تهذیب الاحکام، تحقیق: سیدحسن خرسان، چ2، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
41. ـــــــــــــــ (1415ق)، رجال طوسی، تحقیق: جواد القیومی، چ1، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
42. ـــــــــــــــ (1417ق)، فهرست، تحقیق: جواد قیومی، قم: نشرالفقاهه.
43. فان‌اس، جوزف (2016م.)، علم الکلام والمجتمع، ترجمه: محی‌الدین جمال بدر و رضا حامد قطب، بیروت: منشورات الجمل.
44. قفطی، علی بن ‌یوسف (1406ق)، انباه الرواة علی انباه النحاة، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، چ1، بیروت: مؤسسه الکتب الثقافیه.
45. کلینی، محمد ‌بن ‌یعقوب (1363)، الکافی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تهران: دار الکتب ‌الاسلامیه.
46. مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحارالانوار، چ2، بیروت: مؤسسة الوفاء.
47. مزی، جمال الدین یوسف (1406ق)، تهذیب الکمال، تحقیق: بشار عواد معروف، چ4، بیروت: مؤسسة الرّساله.
48. مسعودی، علی بن ‌حسین (1404ق)، مروج الذهب، چ2، قم: دار الهجره.
49. مفید، محمد بن محمد (1414ق)، «الف»، الاختصاص، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، چ2، بیروت: دارالمفید.
50. ـــــــــــــــ (1414ق)، «ب»، اوائل المقالات، تحقیق: شیخ ابراهیم انصاری، بیروت: دار المفید.
51. ـــــــــــــــ (1414ق)، «ج»، الفصول المختاره، تحقیق: سیدعلی میرشریفی، چ2، بیروت: دار المفید.
52. منصوربالله، عبدالله بن ‌حمزه (1406ق)، الشافی، چ1، صنعاء: مکتبة الیمن الکبری.
53. موسوی تنیانی، سیداکبر (1396)، «جریان حدیثی امامیه در بصره»، علوم حدیث، ش84.
54. نجاشی، احمد بن علی (1407ق)، رجال النجاشی، چ1، قم: جامعه مدرسین.
55. نوبختی، حسن بن ‌موسی (1404ق)، فرق الشیعه، چ2، بیروت: دار الاضواء.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار