چکیده: جریان آب در رودخانه, پیدایش شب و روز, تغییر فصول, گردش کرات و اجرام آسمانى و… همگى پدیده هاى متغیر و محسوسى هستند که از دیرباز ذهن فیلسوفان و دانشمندان را به خود مشغول داشته اند. ارسطو تعریف متفکران پیش از خود از حرکت را به خروج تدریجى قوّه از فعل, نقد و آن را به (کمال شىء بالقوّه از آن حیث که بالقوّه است) تعریف کرد. وى در نظام فلسفى خود, براى تبیین حرکات طبیعى با توسل به امتناع تسلسل محرک ها, ناگریز به محرکى ازلى و غیر مادى قائل مى شد: محرک نامتحرک. محرک اول, غایت نهایى همه اشیاى متحرک است و افلاک آسمانى از سر شوق و براى تشبّه به او به حرکت در مى آیند; زیرا او خیر و زیبایى محض است. در سده هاى میانه, آکوئیناس این استدلال را به نحوى سازگار با تعالیم مسیحى, در اثبات بارى تعالى بازسازى کرد. اغلب فیلسوفان مسلمان نیز به برهان محرک اول اشاره کردند, اما براهین امکان و وجوب و برهان صدیقین را محکم تر و شریف تر از آن یافتند. دست کم, از دو جهت در مفهوم محرّک نامتحرک یا خداى ارسطو, مناقشه شده است: الف) فروپاشى نظام کیهانى بطلیموسى در اثر کشفیات علمى در دوره رنسانس و عصر جدید و نیز تردید در صحت ادلّه امتناع تسلسل که برخى ریاضى دانان مطرح کرده اند.
ب) ناهم خوانى با خداى ادیان: به این معنا که محرک اول نه خالق عالم است و نه ارتباطى با آن و انسان دارد, بر خلاف خداى ادیان که گرچه به معنایى غایت است, خالق هم هست و به آدمى و سرنوشت او توجّه داشته و با او رابطه اى نزدیک و شفقت آمیز دارد.
ابن سینا, حسین ابن عبداللّه, الشفاء, الطبیعیات, ج 1, تحقیق و تقدیم: ابراهیم مدکور, قم, منشورات مکتبه آیةاللّه مرعشى, 1405 هـ. ق. 2.ــ , الشفاء, الالهیات (1). 3. ــ , الاشارات و التنبیهات, مع الشرح للمحقق الطوسى, ج 3, قم, نشر بلاغ, 1375. 4. ارسطو, متافیزیک, ترجمه شرف الدین خراسانى, تهران, نشر گفتار, 1366. 5. باربور, ایان, علم و دین, ترجمه بهاءالدین خرمشاهى, تهران, نشر مرکز دانشگاهى, 1374. 6. جوادى آملى, عبداللّه, مبدأ و معاد, نشر الزّهراء, چ 3, بى جا, 1372. 7. جهانگیرى, محسن, فرانسیس بیکن, تهران, نشر علمى و فرهنگى, 1369. 8. حلى, یوسف ابن مطهر, کشف المراد فى شرح تجرید الاعتقاد, تصحیح: حسن حسن زاده آملى, قم, انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم, بى تا. 9. خراسانى, شرف الدین, از برونو تا کانت, تهران, انتشارات علمى و فرهنگى, چاپ دوّم, 1376. 10. رازى, فخرالدین, المباحث المشرقیه, ج 1, تصحیح: محمد المعتصم باللّه بغدادى, بیروت دارالکتاب العربى, 1410 هـ. ق. 11.ژیلسون, اتین, خدا و فلسفه, ترجمه شهرام پازوکى, تهران, نشر حقیقت, 1374. 12.ــــ , روح فلسفه در قرون وسطا, ترجمه ع. داوودى, تهران, نشر علمى و فرهنگى و مطالعات و تحقیقات فرهنگى, چاپ دوّم, 1370. 13. سهروردى, شهاب الدین یحیى, حکمة الاشراق, (مجموعه مصنفات), تصحیح: هانرى کربن, چاپ دوم, نشر پژوهشگاه, 1375. 14. ــــــ , تلویحات, مجموعه مصنفات, ج 1. 15. صدرالمتألهین, اسفار, ج 3, 6 و 7 دار احیاء التراث العربى, بیروت, الطبعة الرابعة, 1410 هـ§. ق. 16. طباطبائى, محمدحسین, نهایة الحکمة, چ 13, قم, انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم, 1416 هـ. ق. 17. ـــــ , حاشیه بر اسفار, ج 3, دار احیاالتراث العربى, بیروت, الطبعة الرابعه, 1410 هـ. ق. 18.کاپلستون, فردریک, تاریخ فلسفه, ج 1, ترجمه سید جلال الدین مجتبوى, تهران, انتشارات علمى و فرهنگى, 1362. 19. ـــــ , تاریخ فلسفه, ج 4, ترجمه غلامرضا اعوانى, تهران, انتشارات علمى و فرهنگى و سروش, 1379. 20.ـــــ , تاریخ فلسفه, ج 6, ترجمه اسماعیل سعادت و منوچهر بزرگمهر, تهران, انتشارات علمى و فرهنگى و انتشارات سروش, 1372. 21. لاهیجى, عبدالرزاق, گوهر مراد, به اهتمام صمد موّحد, تهران, نشر طهورى, 1364. 22. مجتهدى, کریم, فلسفه در قرون وسطا, تهران, انتشارات امیرکبیر, 1375. 23. مصباح یزدى, محمدتقى, آموزش فلسفه, ج 2, تهران, نشر سازمان تبلیغات اسلامى, 1365. 24. مطهرى, مرتضى, حرکت و زمان در فلسفه اسلامى, ج 1, تهران, نشر حکمت, 1366. 25. ـــــــ , پاورقى بر اصول فلسفه و روش رئالیسم, ج 5 (5 جلد در یک مجلد), قم, انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم, بى تا. 26. هیپولیت, ژان, پدیدار شناسى روح بر حسب نظر هگل, ترجمه کریم مجتهدى, تهران, انتشارات علمى و فرهنگى, 1371.
The Routledge Encyclopedia of Philosophy, (edited by) Edward Craig, Vo. 1, New York & London, 1998. 28. The Encyclopedia of Philosophy, (edited by) Paul Edwards, Vo. 1, Macmillan Press, New York London, 1967.
)