مواجهه متکلمان امامیه با فلسفه در سده هفتم

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار جامعة المصطفی العالمیة

2 عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

چکیده

عالمان امامی سده هفتم هجری مواجهه یکسانی با فلسفه نداشته‌اند. در این میان، مواجهه دو متکلم برجسته امامیه در سده هفتم با فلسفه قابل توجه است. در آثار ابن میثم بحرانی ارائه تلفیقی آموزه‌های فلسفی و کلامی در کنار هم، کاربرد مبانی و آموزه‌های فلسفی در اثبات مسائل کلامی و کاربست مفهوم فلسفی در تبیین مفاهیم و آرای کلامی و حتی در برخی موارد پذیرش آموزه‌های فلسفی به جای باور‌های کلامی، نشانه‌هایی است که از فلسفه‌گرایی وی خبر می‌دهد؛ نیز مخالفت با برخی آموزه‌های فلسفی نشانه دل‌بستگی وی به مواضع کلامی است، ولی در مقابل مواجهه منفی محقق حلّی با فلسفه و آموزه‌های فلسفی در موارد پرهیز از کاربرد ادبیات فلسفی و اهتمام‌نداشتن به اندیشه‌های فلسفی، پای‌بندی به معرفت‌شناسی کلامی و بی‌اعتنایی به جهان‌شناسی فلسفی و نقد برخی باورهای فلسفی نشان تعلق وی به سنت کلامی رایج امامیه و ایستایی در برابر فلسفه به شمار می‌رود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

IThe Encounter of Imamiyya Scholars of Kalam with Philosophy in the 7th Century

نویسندگان [English]

  • Alinaqi Khodayari 1
  • Akbar Aghvam Karbassi 2
چکیده [English]

Imamiyya scholars of Kalam in the 7th century A.H. did not exhibit the same reaction to philosophy. The encounters of two prominent Imamiyya scholars of Kalam with philosophy are worthy of consideration. Ibn Maytham al-Baḥrānī exhibited tendencies towards philosophy, on the one hand, by providing combinations of philosophical and kalami doctrines, applying philosophical principles and doctrines in order to show views in Kalam, applying philosophical notions to the issues of Kalam, and even preferring philosophical views in some cases. On the other hand, he shows his attachment to Kalam by opposing some philosophical doctrines. However, al-Muhaqqiq al-Ḥillī showed his attachment to the common Imamiyya tradition of Kalam and opposition to philosophy by refusing to use philosophical vocabulary, ignoring the philosophical worldview, and criticizing some philosophical doctrines.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Philosophy
  • kalam
  • Positive Attitude
  • Negative Attitude
  • Ibn Maytham al-Bahrani
  • Al-Muhaqqiq al-Hilli
  • The 7th Century

مراجع

قرآن کریم
1. عبده، محمد (1412ق.)، شرح نهج البلاغة، چاپ اول، قم: دار الذخائر.
2. آمدى، على بن محمد بن سالم (1413ق.)، غایة المرام فی علم الکلام، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة.
3. ابن أبی المجد حلبی، علاء الدین ابوالحسن علی بن أبی الفضل بن حسن (1414ق.)، إشارة السبق الی معرفة الحق، تحقیق: ابراهیم بهادری، مقدمه جعفر سبحانی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین.
4. ابن بابویه، منتجب الدین (1366)، الفهرست، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی.
5. ابن بطریق حلّی، شمس الدین یحیى بن حسن اسدی (1417ق.)، خصائص الوحی المبین، طبعة الاولی، تحقیق مالک محمودی، قم: دار القرآن الکریم.
6. ابن رشد، محمد بن احمد (1998)، الکشف عن مناهج الأدلة فی عقائد الملة، تصحیح، جابرى‌، بیروت: مرکز الدراسات الوحدة العربیة.
7. (2003)، تهافت التهافت، لبنان، بیروت: دار المشرق.
8. ابن سبعین، عبدالحق (1987)، بدّ المعارف، طبقه الاولی تحقیق جرج کتوره، بیروت: دارالأندلس و دار الکندی.
9. ابن سینا، حسین بن عبدالله (بی‌تا)، الأضحویة فی المعاد، [بی‌جا]: شمس تبریزى‌.
10. ـــــــــــــــــ (1404ق.)، الشفاء (الطبیعیات)، تصحیح سعید زاید و دیگران، قم: مکتبة آیة الله المرعشى.
11. ـــــــــــــــــ (1404ق.)، الشفاء(الالهیات)، تصحیح سعید زاید، قم: مکتبة آیة الله المرعشى.
12. ـــــــــــــــــ (1400ق. الف)، الکشف عن ماهیة الصلاة در رسائل ابن سینا، قم‌: انتشارات بیدار.
13. ـــــــــــــــــ (1363)، المبدأ و‌المعاد، به اهتمام عبد الله نورانى‌، چاپ اول، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامى.
14. ـــــــــــــــــ (1379)، النجاة من الغرق فى بحر الضلالات‌، چاپ دوم، مقدمه و تصحیح محمد‌تقى دانش‌پژوه‌، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
15. ـــــــــــــــــ (1400ق. ب)، عیون الحکمة در رسائل ابن سینا، قم‌: انتشارات بیدار.
16. ـــــــــــــــــ (1352)، معراج نامه، به‌اهتمام بهمن کریمی، رشت.
17. ـــــــــــــــــ (1400ق. ج)، اثبات النبوات وتأویل رموزهم وامثالهم در رسائل ابن سینا، قم‌: انتشارات بیدار.
18. ابن شهر‌آشوب مازندرانى، محمد بن على (1328)، متشابه القرآن ومختلفه، قم: بیدار.
19. ابن طاووس، رضی الدین علی بن موسی (1370ق.)، کشف المحجة، نجف: منشورات المطبعة الحیدریة.
20. ابن مرتضی، احمد بن یحیی (1402ق.)، طبقات المعتزلة، بیروت: دارالمنتظر.
21. ابن ملاحمی خوارزمی، رکن الدین (1386)، الفائق فی اصول الدین، تحقیق و مقدمه ویلفرد مادلونگ و مارتین مکدرموت، تهران: مؤسسه پژوهش حکمت و فلسفه ایران.
22. ابن ندیم، محمد (1381)، الفهرست، تحقیق م. رضا تجدد، تهران: اساطیر.
23. ابن نوبخت، ابو اسحاق ابراهیم (1386)، الیاقوت فى علم الکلام، چاپ دوم، تحقیق، على اکبر ضیائى، قم: کتابخانه آیة اللَّه مرعشى.
24. ابوالبرکات، هبة اللّه بن على (1373)، المعتبر فى الحکمة، چاپ دوم، اصفهان‌: دانشگاه اصفهان‌.
25. اردبیلی، احمد (1383)، حدیقة الشیعة، چاپ سوم، تصحیح صادق حسن زاده، قم: انصاریان.
26. بحرانی، میثم بن علی بن میثم (1366)، اختیار مصباح السالکین، چاپ اول، تحقیق محمد‌هادی امینی، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة.
27. بحرانی، میثم بن علی بن میثم (بی‌تا)، شرح مئة کلمة لأمیر المؤمنین7، تصحیح وتعلیق: میر جلال الدین حسینی ارموی محدث، قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة.
28. بحرانی، میثم بن علی بن میثم (1362)، شرح نهج البلاغة، چاپ اول، قم: مؤسسه النصر.
29. بحرانى، میثم بن على بن میثم (1398ق.)، قواعد المرام فى علم الکلام، تحقیق سید احمد حسینى، قم: کتابخانه آیة‌اللَّه مرعشى.
30. بریدی آبی، اشرف الدین صاعد (1970)، الحدود والحقائق، تحقیق حسین علی محفوظ، بغداد: مطبعة المعارف.
31. بغدادی، اسماعیل پاشا (بی‌تا)، هدیة العارفین، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
32. بیضاوی، عبدالله بن عمر (2007)، طوالع الانوار من مطالع الانظار، تحقیق عباس سلیمان، قاهره: المکتبة الازهریة للتراث.
33. تفتازانی، سعد الدین (1407)، شرح العقائد النسفیة، تحقیق حجازى سقا، طبعه الأولی، قاهره: مکتبة الکلیات الأزهریة.
34. حر عاملى، محمّد بن حسن (1404)، أمل الآمل، تحقیق سید احمد حسینى، بغداد: مکتبة الاندلس.
35. حلبى، ابوالصلاح (1417)، تقریب المعارف، تحقیق و نشر: فارس تبریزیان حسون، بی‌جا: محقق.
36. حلّی، جعفر بن حسن (1421ق. الف)، الرسالة الماتعیة، (ضمیمه المسلک فی اصول الدین)، چاپ دوم، تحقیق رضا استادی، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
37. حلّی، جعفر بن حسن (1413)، المسائل الکمالیة در الرسائل التسع، چاپ اول، تحقیق رضا استادی، قم: مکتبة آیة الله العظمى المرعشی.
38. حلّی، جعفر بن حسن (1421ق. ب)، المسلک فی أصول الدین، چاپ دوم، تحقیق رضا استادی، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
39. حلّی، جعفر بن حسن (محقق حلّی) (1403)، معارج الاصول، چاپ اول، اعداد محمد حسین رضوی، قم: مؤسسة آل البیت: لاحیاء التراث.
40. حلّی، حسن بن یوسف (علامه حلّی) (1386)، معارج الفهم فی شرح النظم، چاپ اول، تحقیق عبدالحلّیم عوض الحلّی، قم: دلیل ما.
41. حلّی، حسن بن یوسف (علامه حلّی) (1421)، نهج الحق وکشف الصدق، تقدیم: سید رضا صدر تعلیق: عین الله حسنی ارموی، قم: دار الهجرة.
42. حلى، حسن بن یوسف (علامه حلّی) (1426)، تسلیک النفس الی حظیرة القدس، تحقیق، فاطمه رمضانی، قم: مؤسسه امام صادق7.
43. حلى، حسن بن یوسف (علامه حلّی) (1382)، کشف المراد فى شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق جعفر سبحانى، قم: مؤسسه امام صادق7.
44. حلى، حسن بن یوسف (1419)، نهایة المرام فی علم الکلام‌، چاپ اول، تحقیق فاضل عرفان‌، مقدمه جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الإمام الصادق7.
45. راوندى، قطب الدین (1409)، الخرائج و الجرائح، قم: مؤسسة الامام المهدی (عج).
46. راوندى، هبة اللَّه بن حسن (بی‌تا)، عجالة المعرفة فى اصول الدین، تحقیق و تصحیح سید محمد‌رضا حسینى جلالى، در: تراثنا، ش 29 و ش 34.
47. سبزواری، قطب الدین (1414)، الخلاصة فی علم الکلام، تحقیق سید محمد‌رضا حسینی جلالی، در: تراثنا، ش 34.
48. سهروردی، شهاب الدین یحیی (1372)، الواح عمادی، در مجموعه مصنفات شیخ اشراق ج3، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
49. ــــــــــــــ (1372)، رسالة فی اعتقاد الحکماء، در مجموعه مصنفات شیخ اشراق ج2، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
50. ــــــــــــــ (1372)، هیاکل النور، در مجموعه مصنفات شیخ اشراق ج3، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
51. سید مرتضی، علی بن حسین موسوی (1405)، الحدود والحقائق در رسائل المرتضی، مقدمه و اشراف: سید احمد حسینی، اعداد: سید مهدی رجایی قم: دار القرآن الکریم.
52. ــــــــــــــ (1381)، الملخص فی اصول الدین، تحقیق محمد رضا انصاری قمی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی و کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
53. ــــــــــــــ (1405)، رسائل المرتضی، مقدمه و اشراف: سید احمد حسینی، اعداد: سید‌مهدی رجایی، قم: دار القرآن الکریم.
54. ــــــــــــــ (1411)، الذخیرة فی علم الکلام، تحقیق احمد حسینی، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
55. ــــــــــــــ (1414)، شرح جمل العلم والعمل، الطبعة ‌الاولی، تحقیق یعقوب جعفرى مراغى، قم: دار الاسوة للطباعة والنشر.
56. ــــــــــــــ (1325)، الأمالی (غرر الفرائد و درر القلائد)، چاپ اول، تصحیح وتعلیق: سید ‌محمد بدر الدین نعسانی حلبی، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.
57. سیورى حلى، مقداد بن عبد اللَّه (1420ق.)، الأنوار الجلالیة فی شرح الفصول النصیریة، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
58. سیورى حلى، مقداد بن عبد اللَّه (1422ق.)، اللوامع الالهیة فى المباحث الکلامیة، تحقیق سید محمد على قاضى طباطبایى، قم: مکتبة الاعلام الاسلامی.
59. ــــــــــــــ (1405ق.)، ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی.
60. شریف، میان محمد (به‌کوشش) (1362 ـ 1370)، تاریخ فلسفه در اسلام، نصر الله پورجوادی (گردآوری ترجمه فارسی)، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
61. شهرزوری، شمس الدین (1372)، شرح حکمة الاشراق، تحقیق حسین ضیائی تربتی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
62. شهرستانى، ابوالفتح محمد بن عبد الکریم (1415ق.)، الملل والنحل، الطبعة ‌الرابعة، تحقیق امیر على مهنّا وعلى حسن فاعور، بیروت: دار المعرفة.
63. شیرازی، صدرالدین محمد (1981)، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، الطبعة ‌الثالثه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
64. طباطبایی، سید محمد حسین (بی‌تا)، نهایة الحکمة، تصحیح وتعلیق: عباس علی زارعی سبزواری قم: مؤسسة النشر الإسلامی
65. طبرسى، ابوعلى فضل بن حسن (1377)، جوامع الجامع، تصحیح ابوالقاسم گرجى، تهران: انتشارات دانشگاه تهران و سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانى.
66. ــــــــــــــ (1415ق.)، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الأعلمى للمطبوعات.
67. طوسى، ابوجعفر محمّد بن حسن (1400ق.)، الاقتصاد الهادی الى طریق الرشاد، تهران: مکتبة جامع چهل‌ستون.
68. ــــــــــــــ (1409ق.)، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: احمد حبیب قصیر العاملى، دفتر تبلیغات اسلامى.
69. ــــــــــــــ (1358)، تمهید الاصول، ترجمه عبدالمحسن مشکاة الدینى، تهران: انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران.
70. فارابى، ‌ابونصر (1995)، آراء اهل المدینة الفاضلة ومضاداتها، الطبعة الاولی، تحقیق على بو ملحم‌، بیروت: مکتبة الهلال‌.
71. فخر رازی، محمد بن عمر (1410ق.)، المباحث المشرقیة فی علم الالهیات والطبیعیات، تحقیق محمد المعتصم بالله البغدادی، بیروت: دار الکتاب العربی.
72. ــــــــــــــ (1411ق.)، المحصل، چاپ اول، تحقیق اتاى‌، عمان: دار الرازی.
73. فیاض لاهیجى‌ (بی‌تا)، شوارق الإلهام فی شرح تجرید الکلام‌، اصفهان: انتشارات مهدوى.
74. قزوینی رازی، عبدالجلیل (1358)، نقض (بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض)، تصحیح میرجلال الدین محدث ارموی، تهران: انجمن آثار ملى.
75. کراجکى، ابوالفتح محمد بن علی (1401ق.)، البیان عن جمل اعتقاد اهل الایمان، در: کنز الفوائد، قم: مکتبة المصطفوى، چاپ سنگی.
76. ــــــــــــــ (1401ق.)، کنز الفوائد، قم: مکتبة المصطفوى، چاپ سنگی.
77. مجلسى، محمدباقر (1403ق.)، بحار الأنوار، بیروت: مؤسسة الوفاء دوم.
78. مفید، محمد بن محمد بن نعمان‌ (1413ق. الف)، تصحیح اعتقادات الامامیة، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، اول.
79. ــــــــــــــ (1413ق. ب)، الحکایات، چاپ اول، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید.
80. ــــــــــــــ (1413ق. ج)، المسائل السرویة، چاپ اول، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید.
81. ــــــــــــــ (1413ق. د)، المسائل العکبریة، چاپ اول، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید.
82. ــــــــــــــ (1413ق.)، اوائل المقالات، چاپ اول، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید.
83. مقری نیشابوری، محمد بن حسن (1385)، التعلیق، تحقیق محمود یزدی مطلق (فاضل)، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
84. مقری نیشابوری، محمد بن حسن (1414ق.)، الحدود والحقائق، تحقیق محمود یزدی مطلق (فاضل)، قم: مؤسسة الإمام الصادق7.
85. نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (1375)، شرح الاشارات والتنبیهات مع المحاکمات، چاپ اول، قم: نشر البلاغة.
86. ــــــــــــــ (1407)، تجرید الاعتقاد، تصحیح سید محمدرضا حسینی جلالی، چاپ اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
87. ــــــــــــــ (1405ق.)، تلخیص المحصل (نقد المحصل)، چاپ دوم، مقالات، بیروت: دارالاضواء.
88. خدایاری، علی‌نقی (1391)، «مواجهه متکلمان امامی با فلسفه در سده ششم»، در: مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت شیخ عبدالجلیل رازی قزوینی، ج1، قم: دار الحدیث.
89. خدایاری، علی‌نقی (1390)، «نظریه‌های نفس‌شناسی متکلمان امامی در سده‌های میانی و کارکرد آنها در تبیین آموزه معاد»، نقدو‌نظر، ش61.
90. سبحانی، محمد‌تقی (1391)، «کلام امامیه؛ ریشه‌ها و رویش‌ها»، نقدو‌نظر، ش 65.
91. حمصی رازی، محمود بن علی (1412ق.)، المنقذ من التقلید، قم: جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، مؤسسة النشر الاسلامی.
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار