پىنوشتها:
* مراد رضوان السید از اسلامگرایان، در اینجا، پیروان اسلام ایدئولوژیک و اسلام حزبى است و طبعا با مفهوم مسلمانان، تفاوت عمده و اساسى دارد.
** رضوان السید، تاریخنگار برجسته اندیشه سیاسى و شاگرد نامدار پرفسور فان اس است. او این مقاله را که به عربى «الاسلامیون والعولمة، العالم فى مرآة الهویة» نام دارد، به ماه اگوستسال 1999 در سمینار «دین، کثرتباورى و جهانى شدن» در دانشگاه بلمند لبنان ارائه کرد. این مقاله تاکنون منتشر نشده است.
1. این مقاله به همراه مقالاتى از این دست، در کتابى به نام نحن و الحضارة الغربیة فراهم آمد و در سال 1955 به عربى برگردانده شد. مبناى کار من چاپ هفتم این کتاب در بیروت به سال 1970 از انتشارات دارالفکر ص7081 بوده است.
2. همان، ص52 به بعد و نیز ص242 به بعد.
3. سیدقطب، الاسلام و مشکلات الحضارة، دار احیاء الکتب العربیة، عیسى الحلبى و شرکاه. القاهرة، 1962، ص117-116.
4.همان، ص117.
5. همان، ص119 به بعد و نیز سیدقطب، السلام العالمى والاسلام، الطبعة العاشرة، دارالشروق، 1992، ص167 به بعد.
6. همان، ص199-196.
7. السیدابوالحسن الحسنى الندوى، ماذا خسر العالم بانحطاط المسلمین، الطبعة السادسة، دارالکتاب العربى، بیروت، 1965.
8. همان، ص66-27.
9. همان، ص111-78.
10. همان، ص258.
11. ابوالحسن على الحسنى الندوى، الصراع بین الفکرة الاسلامیة والفکرة الغربیة فى الاقطار الاسلامیة، دارالندوة للتوزیع، بیروت، 1965، ص936.
12.همان، ص120 به بعد.
13. نگا. مودودى، نظریة الاسلام و هدیلاه فى السیاسة والقانون والدستور، دمشق، دارالفکر، 1969، ص86-70;...
14. مودودى، المصطلحات الاربعة فى القرآن، الطبعة الاولى، الدار الکویتیة، 1969، ص89. سیدقطب این کتاب را، از روى چاپ انگلیسى آن در اوایل دهه پنجاه، مىشناخته و آن را یکى از مهمترین دستاوردهاى اندیشه اسلامى نوین مىشمرده; اما ندوى در کتاب الصراع بین الفکرة الاسلامیة و الفکرة الغربیة فى الاقطار الاسلامیة، ص114-113 به آن حمله کرده است.
15. سیدقطب، خصائص التصور الاسلامى ومقوماته. دارالشروق، الطبعة الخامسة، 1981، ص114-113.
16. الندوى، الصراع بین الفکرة...، ص120 به بعد.
17. همان، ص142-141.
18. مالک بن نبى، فکرة کومنولث اسلامى، 1955، مشکلة الافکار فى العالم الاسلامى، 1956، میلاد المجتمع، 1956، مؤتمر باندونغ او فکرة الاسیویة الافریقیة، 1956، الصراع الفکرى فى البلاد المستعمرة، 1960، شروط النهضة، 1965، نقد الاقتصاد السیاسى، 1966.
19. ر.ک: شایف عکاشه، الصراع الحضارى فى العالم الاسلامى; دراسة تحلیلیة فى فلسفة الحضارة عند مالک بن نبى، دارالفکر، دمشق، 1986، ص22-911.
20. نگا. رضوان السید، «حرکات الاسلام السیاسى المعاصرة; تاملات فى بیئاتها الایدیولوجیة والسیاسیة»، در کتاب: سیاسیات الاسلام المعاصر; مراجعات و متابعات، دارالکتاب العربى، بیروت، 1977، ص204-184.
21.ر.ک: ندوى، الصراع بین الفکرة الاسلامیة... نشرة العالم، 1970، بیروت، ص48-36، و نیز محمدجمال باروت، یثرب الجدیدة، الحرکات الاسلامیة الراهنة، ریاض الریس للکتب والنشر، بیروت، 1994، ص147-145، ندوى، با این حال، باور داشت که اسلام هیچ عیبى ندارد و همه مشکل در ستیزهگرى غربیهاست، نه در تاریکاندیشى یا خوارى مسلمانان، نگاه کنید به کتاب او: التفسیر السیاسى للاسلام فى مرآة کتابات المودودى و سیدقطب که براى نخستین بار در سال 1978 منتشر شد.
22. ر.ک: رضوان السید، احمد برقاوى، المسالة الثقافیة فى العالم الاسلامى، دارالفکر، دمشق، 1988، ص47-46.
23. رضوان السید، سیاسیات الاسلام المعاصر، ص183-171.
24. همان، بخش «المصطلح السیاسى العربى الحدیث» ص76-49.
25. براى نمونه ر.ک: یوسف قرضاوى، الحلول المستوردة وکیف جنت على امتنا، مؤسسة الرسالة، الطبعة الحادیة عشر، بیروت، 1985، و نیز از همین نویسنده: الحل الاسلامى فریضة و ضرورة، مکتبة وهبة، الطبعة الخامسة، القاهرة، 1993، و نیز: محمد قطب، رؤیة اسلامیة لاحوال العالم المعاصر، مکتبة السنة، بدون تاریخ، و نیز: محمد محمد حسین، ازمة العصر، مؤسسة الرسالة، الطبعة الثانیة، بیروت، 1985، همچنین نگاه کنید به قرائت انتقادى دلایلى که براى نقد غرب از سوى آنها آورده مىشود، در: حازم صاغیة، ثقافات الخمینیة; موقف من الاستشراق ام حرب على طیف، بیروت، 1995، و نیز: رضوان السید، سیاسیات الاسلام المعاصر، فصل ماوراء التبشیر والاستعمار; ملاحظات حول النقد العربى للاستشراق، ص336-323.
26. ر.ک: رضوان السید، «المسیحیون وجماعات الاسلام الاحیائى والسیاسى فى الوطن العربى». در مجله آفاق، شماره 20، بیروت، 1998، ص101-77...
همچنین نگاه کنید به سخن محمد البهى که عضو هیچ حزب اسلامىاى نیست در کتاب الفکر الاسلامى و المجتمع المعاصر; مشکلات الحکم والتوجیه، 1965، درباره اینکه اسلام نه سرمایهدارى است و نه سوسیالیسم و نه مارکسیسم عربى، بلکه فطرت خداوندى است; فطرتى که مردم را بر آن سرشته است.
نیز نگاه کنید به نگرش معتدل جناح اصلى اخوان المسلمین در کتاب دعاة لا قضاة، 1977 که با رویکرد مودودى و سیدقطب سازگار نیست. اما اختلافنظر آنها تنها در مساله عدم تکفیر مسلمانان است و در نوع نگرش به جهان هیچ خلاف و اختلافى با یکدیگر ندارند،...
27. چه بسا عبدالقادر عودة (1954) نخستین کسى باشد که، در کتاب خود با عنوان الاسلام و اوضاعنا السیاسیة (1954)، از اندیشه استخلاف به گونهاى ایدئولوژیک بهره گرفته است. محمد عبدالله دراز، در کتاب معروف خود به نام دستور الاخلاق فى القرآن (1959) کوشیده تا مبانى آن را پىریزى کند. پس از این است که این اندیشه، در دهه شصت و هفتاد و تا امروز در نوشتههاى اسلامگرایان، شیوع و رواج مىیابد. براى نمونه نگاه کنید به: احمد حسن فرحات، الخلافة فى الارض، دارالارقم، الکویت، 1986.
رضوان السید، «مسالة حقوق الانسان فى الفکر الاسلامى المعاصر بین الخصوصیة والعالمیة» در کتاب: سیاسیات الاسلام المعاصر، ص253-252 (مبانى حقوق بشر بر مبناى نظریه استخلاف در این فصل بررسى شده است). درباره اندیشه جاهلیت و اکمیتبراى نمونه نگاه کنید به: سیدقطب، معالم فى الطریق، 1964; محمد قطب، جاهلیة القرن العشرین، 1966; عبدالجواد یاسین، مقدمة فى فقه الجاهلیة المعاصرة، دارالزهراء، 1986; عبدالغنى عماد، حاکمیة الله و سلطان الفقیه; قراءة فى خطاب الحرکات الاسلامیة المعاصرة، بیروت، 1997.
Y. Choueiri, Islamic Fundamentalism, 1992, p. 125-140.
28. ر.ک: یوسف قرضاوى، الحل الاسلامى، فریضة وضرورة، الطبعة الخامسة، 1993. محمد محمد حسین، ازمة العصر، 1971. عبدالجواد یاسین، پیش گفته، 1986; احمد موصللى، الاصولیة الاسلامیة والنظام العالمى، بیروت، 1992.
در زمینه قرائت انتقادى پیشنهاد قرضاوى به عنوان حل اسلامى نگاه کنید به مقاله خلیل عبدالکریم با نام «من آفات الفکر العربى الاسلامى» در کتاب قضایا فکریة، ژولاى 1995، ص268-259. همچنین درباره آراء اسلامگرایان درباره نظام بینالمللى نگاه کنید به: کتاب پیشگفته احمد موصللى.
29. ر.ک: رضوان السید، پیشگفته، ص183-171.
30. براى نمونه ر.ک: عبدالکریم زیدان، احکام الذمیین والمستامنین، 1973، و نیز قرضاوى، غیر المسلمین فى المجتمع الاسلامى، 1979، و فهمى هویدى، مواطنون لاذمیون، 1985 ...
31. ر.ک: رضوان السید، «مسالة حقوق الانسان فى الفکر الاسلامى المعاصر» در کتاب سیاسیات الاسلام المعاصر، ص261-243...
32. ر.ک: رضوان السید، «مسالة الشورى بین النص والتجربة التاریخیة للامة» در کتاب پیش گفته ص278-262; و نیز فهمى هویدى، الاسلام والدیموقراطیة، 1993، و گوردن کرمر ««الاسلامیون والحدیث عن الدیموقراطیة» در مجله الاجتهاد، السنة الخامسة، 1993، ص112-101.
John Esposito, O. Voll, "Islam and Democracy", 1996.
33. ر.ک: سیار الجمیل، العولمة الجدیدة والمجال الحیوى للشرق الاوسط، مفاهیم عصر قادم، مرکز الدراسات الاستراتیجیة والبحوث والتوثیق، بیروت، 1997، ص38-25 و 267-255 و احمد موصللى، پیش گفته، و نیز یوسف قرضاوى، اولویات الحرکة الاسلامیة فى المرحلة القادمة، الطبعة الرابعة، 1992.
34.
35.
درباره این کتاب و ایده اساسى آن بنگرید به: محمد ارکون، قضایا فى نقد العقل الدینى، کیف نفهم الاسلام الیوم؟ دار الطلیعة، بیروت، 1998، ص198-153.
36.
و نیز رضوان السید، «دارالاسلام والنظام الدولى والامة العربیة» در کتاب پیش گفته، ص111-77.
37.حتى وقتى امپراتورى در جنگ اول شرکت کرد (1914)، سلطان عثمانى اعلام جهاد داد. ندوى نیز فتواى هجرت از هند را صادر کرده است (1920). به پىنوشتشماره 36 بنگرید.
38. درباره واکنشهاى اسلامى در قالب کتابها و فتاوى و همایشها بنگرید به: وجیه کوثرانى، الدولة والخلافة فى الخطاب العربى ابان الثورة الکمالیة فى ترکیا، دارالطلیعة، بیروت، 1996، و رضوان السید، پیش گفته، ص226-157.
39. براى نمونه بنگرید به:
محمد الغزالى، الغزو الثقافى یمتد فى فراغنا، 1985 و یوسف قرضاوى، الحلول المستوردة وکیف جنت على امتنا، و هم او: بینات الحل الاسلامى وشبهات العلمانیین والمغتربین، 1988 و محمد محمد حسین، حصوننا مهددة من داخلها، 1967 و على محمد جریشة و محمد شریف الزیبق، اسالیب الغزو الفکرى للعالم الاسلامى، و نیز براى قرائت انتقادى مارکسیستى در این باره بنگرید به: سمیر امین، نحو نظریة للثقافة، نقد التمرکز الاوروبى والتمرکز المعکوس، 1989.
40.
41. درباره صورتهاى گشودگى و فروبستگى هویت و بحرانها و نمادهاى آن بنگرید به:
Manuel Castells, "The Power of Identity". Vol.II, 1997.
و نیز سهیر لطفى على (دبیر)، ندوة الهویة والتراث، قاهرة، 1998; همچنین دیدگاه محمد قطب درباره «جاهلیت» در این زمینه قابل اعتناست. بنگرید به کتاب او با عنوان: رؤیة اسلامیة لاحوال العالم المعاصر، 1992.
42. ر.ک: مقاله پیشگفته من در مجله آفاق.
43. ر.ک: سخنرانیهاى کنفرانس «عرب و جهانى شدن» که از سوى مرکز دراسات الوحدة العربیة در اواخر سال 1997 در بیروت برگزار شد و مهمترین آن در دو شماره 228 و 229 مجله المستقبل نشر یافت و، در ژوئن 1998، در کتابى به نام العرب والعولمة گرد آمد. همچنین بنگرید به: روژه گارودى، وعود الاسلام، ترجمه عربى، 1984; و نیز: وحیدالدین خان، الاسلام والعصر الحدیث، 1983، و ویلفرد مراد هوفمان، الاسلام هو البدیل، ترجمه عربى، 1993.
44. ر.ک:
james Piscatiri(ed.),Islamic Fundamentalists and Gulf Crisis,1991.
45. مقاله هانتینگتون، «برخورد تمدنها» که براى نخستبار در مجله Foreign Affairs در سال 1993 منتشر شد، چندین بار به عربى ترجمه شده است. این مقاله بعدها به صورت کتاب درآمد:...
و نیز بنگرید به ترجمه بسیار نیکوى کتاب فرانسیس فوکویاما با عنوان: نهایة التاریخ والانسان الاخیر، مرکز الانماء العربى، 1993. مقایسه کنید با نگرشهاى کهنهتر غربیها به عربها و اسلام در:
N. Daniel, Islam and the West, 1980.
و نیز کتاب ریچارد سوذرن، صورة الاسلام فى اروبا فى العصور الوسطى، ترجمه رضوان السید، بیروت، 1983.
همچنین برنارد لوئیس و ادوارد سعید، الاسلام الاصولى فى وسائل الاعلام الغربیة من وجهة نظر امریکیة، دارالجیل، بیروت، 1994.
و دست آخر به کتاب فرد هالیدى، الاسلام والغرب، خرافة المواجهة; الدین والسیاسة فى الشرق الاوسط، ترجمة عبدالاله النعیمى، دارالساقى، 1997. و نیز فواز جرجس، امیرکا والاسلام السیاسى، صراع الحضارات ام صراع المصالح، بیروت، 1998...
این دستاوردها را با دیدگاههاى اسلامگرایانه و قومگرایانهاى که متفاوت با هانتینگتون و فوکویاما است، مقایسه کنید، در: صدام الحضارات، مرکز الدراسات الاستراتیجیة والبحوث والتوثیق، 1995، و هادى المدرسى، لئلا یکون صدام الحضارات، الطریق الثالثبین الاسلام والغرب، بیروت، 1996.
46. براى آگاهى از دیدگاههاى قومگرایانه رادیکال یا محافظهکارانه، درباره جهانى شدن نگاه کنید به مجله المستقبل شماره 228 و229، 1998 (السید یاسین، محمد عابد الجابرى، جلال امین، پل سالم، عبدالاله بلقزیز، محمد الاطرش) و نیز مجله الاجتهاد، شماره 38 سال دهم، 1998 (حازم الببلاوى، عبداللطیف الحمد، ناصر السعید، رمزى الزکى، احمد ثابت). همچنین کتابى که ترجمه عربى آن، به تازگى مقبولیتى عمومى میان قومگرایان و مسلمانان یافته است: هانس پیتر مارتن و هرالد شومان، فخ العولمة، الاعتداء على الدیموقراطیة والرفاهیة، ترجمة عدنان عباس على. مراجعة و تقدیم رمزى زکى، سلسلة العالم المعرفة، 1998، و نیز بنگرید به کتاب مارکسیستبرجسته عرب، سمیر امین، نقد روح العصر، 1998، وعبدالحى زلوم نویسنده اسلامگرا: نذر العولمة، 1999.
47. این نویسنده منیر شفیق نام دارد. نگاه کنید به کتاب او با نام: الاسلام فى معرکة الحضارة، بیروت، 1980.
48. على مزروعى در سخنرانىاى که در مرکز پژوهشهاى سیاسى دانشکده اقتصاد و علوم سیاسى دانشگاه قاهره، نوامبر 1997 ایراد کرد، این سخن را بیان داشت. نگاه کنید به پیشنهادهاى آشتىجویانه شبیه به آن از سوى عبدالعزیز بن عثمان التویجرى، «الثقافة العربیة الاسلامیة وعلاقتها بالثقافات الاخرى» روزنامه الحیاة، شنبه 4 آوریل، 1998، ص13 و نیز هیام الملقى، ثقافتنا فى مواجهة الانفتاح الحضارى، 1995.
49. دیدگاه مخالف این راى را مىتوانید در کتاب زیر بیابید: ادریس هانى، العرب والغرب، ایة علاقة، اى رهان؟ 1998 .
50 . این بیتسروده ابوالعلاء معرى است.
)