تجربه، زبان و حقیقت دینى

ه نظر مى رسد بى اعتنایى نامتعارفى نسبت به تجربه دینى که علت وجودى هر تحقیقى است ـ که اصلاً در این حوزه انجام مى شود ـ تعیین کننده زمان اختصاص یافته به بحث در این همایش باشد. ممکن است بررسى مسائل فلسفه علم, بدون در نظر گرفتن آنچه دانشمندان در سلوک علمى خود انجام مى دهند و راهى که براى انجام آن در پیش مى گیرند, بیهوده و نابخردانه به نظر آید. لکن به نظر بسیارى از اشخاص که مسائل فلسفه دین را بررسى مى کنند, به یقین, این گونه نبود. براى مثال, بحث هاى فراوانى راجع به زبانِ گفتمان دینى وجود داشت; لکن, در باب نحوى ظهور مفاهیم دینى از دل خود تجربه دینى, و بیخودى معنایافتنشان در آن تجربه, اگر توجهى شده باشد, اندک بود. براى بیشتر فیلسوفانِ گرد آمده در این همایش, (عملکرد باورى) بسیار روشن در حوزه علم, در حوزه دین, آن قدرها ضرورى به نظر نمى رسید.
بى توجهى به تجربه دینى خودش را در جهت دیگرى نشان داد. یکسره فراموش شد که حقایق دینى در مجموعه اى از قضایا نمى گنجند که بتواند, به خودى خود, در معرض تحلیل و بحث برهانى واقع شود. هر دینى الگویى عملى, که گاهى نسبت به سنخهاى مختلف مردم با خلق وخوهاى گوناگون, تا اندازه زیادى متفاوت است, توصیه مى کند که, اگر پیروى شوند, براى بیشتر مردم, به درک تدریجى چیزى مى انجامد که مراد از آن گزاره هاست. به نظر مى رسید که فیلسوفانِ گرد آمده [در همایش] مى پندارند (شناخت خدا) موضوعى سهل و ساده است, در حالى که براى انسانهاى دیندار, در همه سده ها, طلبى مادام العمر یا, در برخى فرهنگها, حتى طلبى در طی چرخه هاى حیات بوده است. باز هم اینجا, نکته مهم این است که براساس آموزه هاى بیشتر ادیان, اگر نفهمیم که براى درک خدا (یا هرچه که در آن دین, هم ارز خداست) باید کارى کرد ـ درکى که برحسب آن, گزاره هاى دینى معنادار و صادق مى شوند ـ بررسیهاى فلسفى در بنیانشان بر آب است.