مرجئۀ شیعه

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

چکیده

مرجئۀ شیعه نام جریانی است که در کوفۀ سدۀ دوم نقاب از چهره برگرفت. این گروه که عمدتاً به دنبال بروز شرایط اجتماعیـ سیاسی کوفه و احتمالاً به منظور حل و فصل معضلات پیش روی جامعه شیعی، خود را از شیعیان اعتقادی متمایز کردند، در مسئلۀ امامت به عنوان محوری‌ترین کانون فکری شیعه، ایده‌ای مطرح ساختند که به‌ واقع گونه‌ای عقب‌نشینی از این مبنای فکری شیعه بود. سامان‌دهندگان این رویکرد که بعضاً از اصحاب امام باقر و امام صادق8و شیعیان او به شمار می‌آمدند با ارائۀ نظریۀ خویش به تدریج از سوی شیعیانِ راستین، طرد شده و عملاً به جریانی که سال‌ها بعد از زید بن علی حمایت کرد، متمایل شدند؛ گروهی که منابع فرقه‌نگاری از آن‌ با نام «بُتریه/ بَتَریه» یاد کرده‌اند. مرجئۀ شیعه هرچند پیش‌ از جریان زید حضور فکری داشتند، اما سال‌ها بعد از او، بهترین بسترِ نظری را برای پذیرش نظریه امامت مفضول از سوی زیدیه فراهم آوردند. این نوشته درصدد است با خوانش‌ِ تاریخیِ این جریان فکری و برشماری بارزترین مؤلفۀ فکریِ آنان، ضمن واکاوی زمینه‌های ظهور و بروز برخی نظریه‌های امامت، بستر دریافت و فهم برخی روایات شیعه را در این زمینه هموار‌تر سازد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Shiite Murji’ah

نویسنده [English]

  • Akbar Aqwam Karbasi
چکیده [English]

Shiite Murji’ah is a movement in the second century of Kufah. Having distinguished themselves from official Shiites after the rise of some political-social events in Kufah and basically as a way of solving the troubles before Shiite community, they adopted an idea concerning Imamat –which is the most central foundation of Shiite thought- which was a kind of retreatment from this foundation. Those who adopted this idea were deciples of Imam Baqir (a.s.) and Imam Sadeq (a.s.), but were rejected by Shiite community because of this idea and they indeed tended to a movement which years later supported Zaid ibn Ali; a sect which is usually called “Butriah” or “Batariah”. Though Shiite Murji’aj was present before the movement of Zaid, but years after him, they prepared the best theoretical background for the acceptance of the Imamat of the less competent. This paper tries to present a historical reading of this movement and introduce the main lines of their thoughts and seeks to examine the backgrounds of the rise of some theories of Imamat, and this way it tries to prepare the ground for understanding some Shiite hadiths.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shiite Theology
  • Murji’ah
  • Shiite Murji’ah
  • Butriah

مراجع

  1. ابن حزم، علی بن احمد (1404ق)، الفصل فی الملل والاهواء والنحل، با حواشی احمد شمس الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة.
  2. ابن داوود حلی (1392ق)، الرجال، تحقیق وتقدیم: سید محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف الأشرف: منشورات مطبعة الحیدریة و قم: منشورات رضی.
  3. ابن عساکر (141۵ق)، تاریخ دمشق، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع.
  4. ابن اسحاق همدانی، احمد بن محمد، اخبار البلدان (1417ق)، درایة و تحقیق: ضیف‌الله یحیی الزهرانی و مریزن سعید عسیری، مکه: جامعة ام القری.
  5. ابن‌کثیر (1407ق)، البدایة والنهایة، بیروت: دارالکتب العلمیة، الطبعة الثالثة.
  6. ابن مرتضی (1988م)، المنیة والأمل، تحقیق: محمدجواد مشکور، بیروت: موسسة الکتاب الثقافیة.
  7. ابن معین (1399ق)، تاریخ یحی بن معین، تحقیق: احمد محمد نورسیف، عربستان: جامعة الملک عبدالعزیز.
  8. ابن ندیم (138۶)، الفهرست، تحقیق: رضا تجدد، تهران: اساطیر.
  9. ابن‌ الغضائری (1380)، رجال، تحقیق: سیدمحمدرضا جلالی، قم: دارالحدیث.

10. ابن ‌حجرعسقلانی، احمد بن‌علی (1404ق)، تهذیب التهذیب، تقدیم: شیخ خلیل المیس، بیروت: دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع.

11. ـــــــــــــ (1382)، (1390ق- 1971م)، لسان المیزان، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.

12. ـــــــــــــ (1382)، (بی‌تا) تعجیل المنفعة، تحقیق: د. إکرام الله إمداد الحق، بیروت: دارالکتاب العربی.

13. ابوالفرج اصفهانی (1408ق)، مقاتل الطالبیین، تحقیق: احمد حنفی، بیروت: موسسة الاعلمی.

14. ابوحاتم رازی، احمد بن حمدان (1382)، گرایش‌ها و مذاهب اسلامی در سه قرن نخست هجری، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.

15. ابونعیم اصفهانی (بی‌تا)، کتاب الضعفاء، حققه و قدم له: فاروق حمادة، مغرب: دارالثقافة/ الدارالبیضاء.

16. اردبیلی، محمد بن علی (1403ق)، جامع‌الرواة وازاحة الاشتباهات عن الطرق والاسناد، بیروت: دارالاضواء.

17. اسفراینی، ابوالمظفر (1374ق)، التبصیر فی الدین، تحقیق: محمد زاهد الکوثری، قاهره: مکتبة الخانجی؛ بغداد: مکتبة المثنی.

18. اسکافی، ابوجعفر محمد بن عبد الله (1402ق)، المعیار والموازنة، تحقیق: محمد باقر محمودی، بیروت.

19. اشعری قمی، سعد بن عبدالله (13۶1)، المقالات و الفرق، تحقیق: محمدجواد مشکور، بیروت: داراحیاء التراث العربی.

20. اشعری، ابوالحسن (13۶9ق)، مقالات‌الاسلامیین واختلاف المصلین، تحقیق و تصحیح: محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره: مکتبة النهضة المصریة.

21. أمین، سید محسن (1403ق)، أعیان الشیعة، تحقیق وتخریج: حسن أمین، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.

22. برقی، احمد بن محمد بن خالد (1383ق)، طبقات الرجال، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

23. البسوی، یعقوب بن سفیان (1394ق)، المعرفة والتاریخ، تحقیق: اکرم ضیاء العمری، بغداد: مطبعة الارشاد.

24. بغدادی، عبدالقاهر (1428ق)، الفرق بین الفرق، تحقیق و تصحیح: محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره: مکتبة دار التراث.

25. بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین بن على (1414ق)، السنن الکبری، تحقیق: محمد عبدالقادر عطاء، مکة المکرمة: دارالباز.

26. پاکتچی، احمد (1372)، «ابوحنیفه» در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بروجردی، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۵.

27. جاحظ، عمرو بن بحر (1380ق)، البیان والتبیین، تحقیق: عبدالسلام هارون، قاهره.

28. جعفریان، رسول (13۶8)، تاریخ تشیع در ایران، تهران: سازمان چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی.

29. ـــــــــــــ (1371 و1382)، مرجئه؛ تاریخ و اندیشه‌ها، قم: نشر خرم.

30. ـــــــــــــ (1380و1382)، مقالات تاریخی، ایران، قم: دلیل ما.

31. جوهری، أحمد عبد الغفور العطار (1407ق)، الصحاح، بیروت: دار العلم للملایین.

32. جهانگیری، محسن (1390)، مجموعه مقالات کلام اسلامی، تهران: انتشارات حکمت.

33. حافظ اصفهانی (1934م)، ذکر أخبار إصفهان، چاپخانه: بریل - لیدن المحروسة.

34. حرّ عاملی، محمد بن حسن‏ (شیخ حر عاملی) (1409ق)، وسایل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعة؛ تحقیق: مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏.

35. حلّی، حسن بن یوسف بن مطهّر (علامه حلی) (1417ق)، خلاصة الأقوال، تحقیق: جواد قیومی، قم: مؤسسة نشر الفقاه.

36. حمیری، ابوسعید بن نشوان (1972م)، الحورالعین، تحقیق: کمال مصطفی، تهران: بی‌چا.

37. الحوالی، سفر بن عبدالرحمن (1418ق)، ظاهرة الدرجاء فی الفکر الاسلامی، قاهره: مکتب الطیب.

38. خوارزمی، محمد بن احمد (189۵م)، مفاتیح العلوم، به کوشش فان فلوتن، لیدن.

39. موسوی خویی، ابوالقاسم (1410ق)، معجم رجال الحدیث، قم: مرکز نشر آثار شیعه.

40. دینوری، ابن قتیبه (ابن قتیبه) (1970)، المعارف، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.

41. ذهبی، شمس‌الدین محمد (1407ق)، تاریخ الإسلام، تحقیق: د. عمر عبد السلام تدمرى، بیروت: دارالکتاب العربی.

42. ـــــــــــــ (1374ق)، تذکرة الحفاظ، تحقیق: عبدالرحمن بن یحیی المعلمی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

43. ـــــــــــــ (1413ق)، سیر اعلام النبلاء، إشراف وتخریج: شعیب الأرنؤوط، تحقیق: حسین الأسد، بیروت: مؤسسة الرسالة.

44. ـــــــــــــ (1382ق)، میزان الاعتدال، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت: دارالمعرفة للطباعة والنشر.

45. رازی، ابن ابی حاتم (1371ق)، الجرح والتعدیل، دار إحیاء التراث العربی، بیروت: مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیة، بحیدر آباد، الهند.

46. رضازاده لنگرودی، رضا (1386)، «پژوهشی در مرجئه» در فرمانیان، مهدی‌، فرق تسنن، قم: نشر ادیان.

47. سمعانی (1408ق)، الانساب، تقدیم وتعلیق: عبدالله عمر البارودی، بیروت: دارالجنان للطباعة والنشر والتوزیع.

48. شهرستانی، عبدالکریم (بی تا)، الملل والنحل، تحقیق: محمد سید گیلانی، بیروت: دار المعرفة.

49. شیخ صدوق (1404ق)، من لا یحضره الفقیه، تصحیح وتعلیق: علی اکبر غفاری، قم: منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة.

50. صفار، محمد بن حسن (1404ق)، بصائرالدرجات، تصحیح و تعلیق: حاج میرزا حسن کوچه باغی، تهران: مطبعة الاحمدی.  

51. طوسی، محمد بن الحسن (شیخ‌ طوسی) (بی‌تا)، اختیار معرفة الرجال، تصحیح وتعلیق: میر داماد أسترابادی، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث.

52. ـــــــــــــ (13۶3)، الاستبصار، تحقیق وتعلیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران: دار الکتب الإسلامیة.

53. ـــــــــــــ (13۶4)، التهذیب الاحکام، تحقیق وتعلیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران: دار الکتب الإسلامیة.

54. ـــــــــــــ (1414ق)، أمالی، تحقیق: قسم الدراسات الإسلامیة، مؤسسة البعثة، قم: دار الثقافة للطباعة والنشر والتوزیع.

55. ـــــــــــــ (141۵ق)، رجال الطوسی، تحقیق: جواد قیومی، قم: مؤسسة نشر إسلامی.

56. طبری، محمد بن جریر (13۵8ق)، المنتخب من ذیل المذیل من تاریخ الصحابة والتابعین، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.

57. ـــــــــــــ (1403ق)، تاریخ الامم والملوک، تصحیح: نخبة من العلماء، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.

58. عطوان، حسین (198۶م)، الفرق الاسلامیة فی بلاد الشام فی العصر الاموی، بیجا: دارالجیل.

59. عقیلی، محمد بن عمرو (1404ق)، الضعفاء الکبیر، تحقیق: عبدالمعطی امین قلعه جی، بیروت: دارالکتب العلمیة.

60. فان. اس، یوزیف (2008م)، علم الکلام والمجتمع،ج1، بغداد- بیروت: منشورات الجمل

61. فضل بن شاذان (13۶3)، الایضاح، تحقیق: محدث ارموی، ایران، تهران: دانشگاه تهران.

  1. فیومی، اح‍م‍د ب‍ن‌ م‍ح‍م‍دب‍ن‌ ع‍ل‍ی (140۵ق)، ‌مصباح المنیر، قم: دارالهجرة.

63. کشّی، محمد بن عمر بن عبدالعزیز (1348)، رجال الکشی، مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد.

64. کلینی، ابوجعفر (13۶۵)، الکافی، تهران: دار الکتب الإسلامیة.

65. گلدزیهر، ایگناز (194۶م)، العقیدة‌ والشریعة فی الاسلام، ترجمه محمد یوسف موسی و دیگران، بیروت: دارالرائد العربی.

66. اللجنة العلمیة فی موسسة الامام صادق (ع) (1424ق)، معجم طبقات المتکلمین، اشراف: جعفر سبحانی، قم: موسسة الامام صادق (ع).

67. مادلونگ، ویلفرد (137۵)، مکتب‌ها و فرقه‌های اسلامی در سده‌های میانه، ترجمۀ جواد قاسمی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.

68. مجلسی، محمد باقر (علامه مجلسی) (1403ق)، بحار الانوار‏، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

69. محمد ابن سعد (19۶8)، الطبقات الکبرى، تحقیق: إحسان عباس، بیروت: دار صادر.

70. مُحمّد بن مُحمّد بن نَعمان (شیخ مُفید) (1414ق)، امالی، تحقیق: حسین استاد ولی و علی اکبر غفاری، بیروت: دارالمفید، چاپ دوم.

71. مدرسی طباطبایی، سید حسین (1389)، مکتب در فرآیند تکامل، ترجمۀ هاشم ایزدپناه، تهران: انتشارات کویر.

72. مرزبانی خراسانی (1413ق)، مختصر أخبار شعراء الشیعة، تحقیق: شیخ محمد هادی أمینی، بیروت: شرکة الکتبی للطباعة والنشر والتوزیع.

73. المِزّی، جمال الدین یوسف (140۶ق)، تهذیب الکمال، تحقیق وضبط وتعلیق: الدکتور بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسة الرسالة.

74. مسعودی، علی بن حسین (138۵ق)، مروج الذهب و معادن الجوهر، بیروت: دارالاندلس.

75. مؤذن جامی، محمد هادی (1383)، «عبدالله ابن ابی یعفور» در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بروجردی، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج2.

76. ناشی اکبر، عبد الله بن محمد (1389)، فرقه‌های اسلامی و مسئله امامت، ترجمه علیرضا ایمانی، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب، چاپ دوم.

77. نجاشی، احمدبن علی (1407ق)، رجال النجاشی، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

78. النشار، علی سامی (19۶۶م)، نشأة الفکر الفلسفی فی الاسلام، بی‌جا: دارالمعارف.

79. نمازی شاهرودی (1412ق)، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران: شفق.

80. نوبختی، حسن بن موسی (1404ق)، فرقالشیعه، بیروت: دارالاضواء.

81. هدایت پناه (1387)، بازتاب تفکر عثمانی در واقعه کربلا، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

 

  1. 82.  Madeclung, W., Murydjia (1993), Encyclopedia of lslam, new ed., Leiden: New York: Brill, Vol. vll, pp. 605-606.

 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار