اعتزال‌گرایی سید مرتضی؛ بررسی و نقد

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری شیعه‌شناسی و محقق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

چکیده

از ادعاهایی که افرادی مانند خیاط، اشعری، ابن‌تیمیه و... درباره شیعه امامیه مطرح کرده‌اند، تأثیرپذیری عالمان این مکتب از جمله سید مرتضی از اندیشه‌های کلامی معتزلیان عقل‌گراست. اصل این ادعا را بزرگان امامیه همچون شیخ مفید و دیگران به طور کلی مردود دانسته‌اند. این مقاله به صورت جزئی به مصداق پرداخته و با بررسی دیدگاه‌های دو شخصیت تأثیرگذار، یعنی «سید مرتضی» از امامیه و «قاضی عبدالجبار» از معتزله، کوشیده است به اثبات رساند که وی نه‌تنها تحت تأثیر معتزله و به طور خاص قاضی عبدالجبار نبوده، بلکه در آرای خویش از خط اصیل شیعه امامیه متأثر بوده و از آن دفاع کرده است. با این تفاوت که تمام کوشش او بر اثبات آموزه‌های شیعی به‌شیوۀ متکلمان عصر خویش متمرکز بوده است. از آنجا که شاگردی سید مرتضی نزد عبدالجبار از ادعاهای مطرح در زندگی وی است، اثبات عدم تأثیرپذیری وی از قاضی عبدالجبار می‌تواند در رفع کلی این اتهام نسبت به شیعه نیز کمک کند. به همین دلیل، با نشان‌دادن موارد اختلاف او با قاضی عبدالجبار در مسائل عمده کلامی در رفع این اتهام کوشیده­ایم.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Sayyid Murtaḍā's Iʾtizal; an Examination and a Critique

نویسنده [English]

  • Hossainali Yousefzadeh
چکیده [English]

Some people like Khayyāṭ, ʾAshʾari, and Ibn Taymiyya have claimed that some Shiite scholars, such as Sayyid Murtaḍā, have been influenced by the theological (kalāmī) views of rationalist Muʾtazila. Some great scholars of Imamiyya such as Shaykh Mufīd have rejected this claim. In this paper, I will compare the views of two figures, the Shiite scholar, Sayyid Murtaḍā, and the Muʾtazila theologian, Qāḍī ʾAbd al-Jabbār, in order to show that Sayyid was not influenced by Muʾtazila in general and Qāḍī ʾAbd al-Jabbār in particular. Moreover, he has defended the original thoughts of Imamiyya, though he defended Imamiyya with the common theological methods of his own time. Sayyid Murtaḍā is alleged to have been a pupil of Qāḍī ʾAbd al-Jabbār, but considerable differences between these two figures can undermine this claim as well.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shiite Theology
  • Sayyid Murtaḍā
  • Qāḍī ʾAbd al-Jabbār
  • Muʾtazila
  • Imamiyya
  • Reason

مراجع

  1. قرآن کریم

    نهج البلاغه

    1. ابن ابی‌الحدید (۱۳۵۸ق.)، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: داراحیاء الکتب العربیه.
    2. ابن المرتضی، احمد‌بن یحیی (۱۴۰۹ق.)، طبقات المعتزله، ط2، بیروت: دارالمنتظر.
    3. ابن جوزی، عبد الرحمن‌بن علی (1373)، المنتظم فی تواریخ الملوک و الامم، به‌کوشش: عطا محمد عبد القادر و دیگران، بیروت: دار الکتب العلمیه.
    4. ابن ندیم، ابوالفرج محمدبن اسحاق بن محمد الوارق (۱۴۱۷ق.)، الفهرست، بیروت: دار المعرفه.
    5. اسعدی، علیرضا (1391)، سید مرتضی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
    6. اشعری، ابو ‌الحسن (1950م.)، مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین، تحقیق: محمد محیی‌الدین عبد الحمید، قاهره.
    7. آمدی، عبدالواحد (۱۳۶۰)، غرر الحکم و درر الکلم؛ شرح جمال ‌الدین محمد خوانساری، تحقیق: سیدجلال‌الدین محدث ارموی، تهران: دانشگاه تهران.
    8. باقلانی، محمد‌بن طیب (1965)، البیان عن الفرق بین المعجزات والکرامات والحیل والکهانه والسحر والنارنجات، بیروت: جامع الحکمه.
    9. بحرانی، میثم‌بن علی (1364ق.)، قواعد المرام فی علم الکلام، چ2، قم: مکتبة آیت الله المرعشی النجفی.
    10. بغدادی، عبد القاهر (1408ق.)، الفرق بین الفرق، بیروت: دارالجیل.
    11. جوادی‌آملی، عبدالله (1375)، تبیین براهین اثبات خدا، قم: مرکز نشر اسراء.
    12. ـــــــــــــ (۱۳۷۸)، تفسیر موضوعی قرآن کریم (قرآن در قرآن)، قم: مرکز نشر اسوه.
    13. الحائری الطهرانی، میرسیدعلی (1337)، مقتنیات الدرر، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
    14. الحرانی الحسن‌بن علی (۱۴۰۴ق.)، تحف العقول، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
    15. حسنی زینه (1978م)، العقل عند المعتزله، تصور العقل عند القاضی عبد ‌الجبار، ط1، بیروت: دار الآفاق الجدیده.
    16. خُشیم، علی (1968م.)، الجبائیان، طرابلس: دار مکتبۀ الفکر.
    17. خطیبی کوشکک محمد و دیگران (1385)، فرهنگ شیعه، پژوهشکده تحقیقات اسلامى قم:‏ زمزم هدایت.
    18. خیاط، ابو الحسن (1367)، الانتصار، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.
    19. رشاد، علی‌اکبر (۱۳۸۰)، دانشنامه امام علی7، چ1، تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
    20. رضوی صوفیانی، عظیم (1390)، «علل گرایش شیخ مفید و سید مرتضی به عقل‌گرایی اعتزالی»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، ش 2.
    21. زهدی، جار الله (1362ق.)، ط1،  المعتزله، قاهره: انتشارات نادی.
    22. سبحانی، جعفر (بی‌تا)، الملل و النحل، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
    23. شوقی، احمد ابراهیم العمر (1420ق.)، المعتزله فی بغداد واثرهم فی الحیاه الفکریه والسیاسیة، بیروت: مکتبة مدبولی.
    24. الشهرستانی، محمد‌بن عبدالکریم (۱۳۹۵ق.)، الملل والنحل، تحقیق: محمد سیدگیلانی، بیروت: دارالمعرفة.
    25. الشیخ المفید، محمد‌بن محمد (1372)، سلسله مؤلفات الشیخ المفید، به‌کوشش علی اکبر غفاری، قم: دار المفید.
    26. ـــــــــــــ (بی‌تا)، الارشاد، قم: مکتبه بصیرتی.
    27. صدوق، ابی‌جعفر،  محمد‌بن علی (1376)، الهدایه فی الاصول والفروع، قم: مؤسسة الامام الهادی.
    28. ـــــــــــــ (بی‌تا)، التوحید، به‌کوشش سید هاشم حسینی، جامعه مدرسین حوزه علمیه.
    29. ـــــــــــــ (1414ق.)، الاعتقادات، قم: کنگره شیخ مفید.
    30. الصفدی، خلیل‌بن ایبک (1961م)، به کوشش: هلموت ریتر، الوافی بالوفیات، ویسبادن،(آلمان) فرانتس اشتاینر.
    31. طباطبایی، محمدحسین (بی‌تا)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
    32. طریحی، فخرالدین (۱۴۱۵ ق.)، مجمع‌البحرین، چ1، قم: مؤسسه بعثت.
    33. طوسی، نصیر الدین (1358)، تمهید الاصول، به‌کوشش مشکوه الدینی، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
    34. طوسی، نصیر الدین (1365)، تجرید الاعتقاد، به‌کوشش حسینی جلالی، قم: مکتب العلام الاسلامی.
    35. علامه حلی، حسن بن یوسف، (1421ق.) نهج الحق وکشف الصدق، به‌کوشش شیخ عین الله حسنی أرموی، قم: ستاره.
    36. علم‌الهدی، علی‌بن حسین الموسوی (1363)، الذریعه الی اصول الشیعه، به‌کوشش: ابوالقاسم گرجی، تهران: دانشگاه تهران.
    37. ـــــــــــــ (1370)، الذخیرۀ فی علم الکلام، قم: جامعه مدرسین.

    38. ـــــــــــــ (1387ق.)، شرح جمل العلم و العمل، به کوشش احمد حسینی، نجف: مکتبۀ الشریف المرتضی العامۀ.

    1. ـــــــــــــ (1381) الملخص، به کوشش محمدرضا انصاری قمی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    2. ـــــــــــــ (1405ق.)، رسائل الشریف المرتضی، به‌کوشش مهدی رجایی، دارالقرآن الکریم.
    3. ـــــــــــــ (1409ق.)، تنزیه الانبیا، چ2، دار الاضواء.
    4. ـــــــــــــ (1907م.)،  الامالی، تصحیح و تعلیق: السید محمد بدر ‌الدین النعسانی، قم: مکتبه آیت‌الله مرعشی.
    5. العماره، محمد، (1408ق.)، رسائل العدل والتوحید، ط2، بیروت: دار الشروق.
    6. الفاخوری، حنا (1355)، تاریخ فلسفه در جهان اسلام، ترجمه عبد المحمد آیتی، فرانکلین، کتاب زمان.
    7. القاضی عبد‌الجبار، ابی الحسن (بی‌تا)، المحیط بالتکلیف، به‌کوشش جین یوسف هوبن، مطبعۀ الکاثولیکیه،
    8. ـــــــــــــ (1408ق.)، المختصر الحسنی، چ2، بیروت: دارالشرق، (چاپ‌شده در مجموعه عدل و توحید).
    9. ـــــــــــــ (1422ق.)، شرح الاصول الخمسه، به‌کوشش احمد بن الحسین، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    10. ـــــــــــــ (1972م.)، المنیه والامل، تحقیق: سامی نشار و عصام الدین محمد، اسکندریه: دار المطبوعات الجامعیه.
    11. ـــــــــــــ (1974م.)، طبقات المعتزله، تونس: دار التونسیه للنشر.
    12. ـــــــــــــ (بی‌تا)، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، به‌کوشش محمد علی النجار و دیگران، بی نا.
    13. کاشانی، ملا فتح الله (1333)، منهج الصادقین فى الزام المخالفین، تهران: کتاب‌فروشی حسن علمی.
    14. کلینی، ابی‌جعفر محمد‌بن اسحاق (1388)، الکافی، چ3، به‌کوشش اکبر غفاری، تهران: دارالکتب العلمیه.
    15. گرجی، ابوالقاسم (1375)، تاریخ فقه و فقها، تهران: انتشارات سمت.
    16. لاهیجی عبدالرزاق (بی‌تا)، شوراق الالهام فی شرح تجرید الاعتقاد، چاپ سنگی.
    17. مادلونگ، ویلفرد (1387)، مکتب‌ها و فرقه­های اسلامی در سده­های میانی، ترجمه جواد قاسمّی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
    18. مجلسی محمدباقر (۱۴۰۳ق.)، بحارالانور، ط2، بیروت: دارالوفاء.
    19. محقق، مهدی (۱۳۶۲)، «شیعه در حدیث دیگران»، تهران: دائرۀ المعارف تشیع.
    20. محمدی، حسین (1374)، «دیدگاه‌های قرآنی معتزله»، پژوهش‌های قرآنی، سال اول، ش3.
    21. مسعودی، علی‌بن حسین (1409ق.)، مروج الذهب ومعادن الجوهر، تحقیق: علی محمد البجاوی، مصر: تحفه مصر.
    22. معروف الحسنی، ‌هاشم (۱۹۸۷م.)، الشیعه بین الاشاعره والمعتزله، بیروت: ‌دارالقلم.
    23. مقدس اردبیلی، احمدبن محمد (1375)، الحاشیه علی الهیات شرح الجدید للتجرید، مؤتمر المقدس الاردبیلی، به‌کوشش احمد عابدی.
    24. مکدرموت، مارتین (1372)، اندیشه‌های کلامی شیخ مفید، ترجمه احمد آرام، تهران: دانشگاه تهران.
    25. ملکیان، مصطفی (1381)، راهی به رهایی، جستارهایی در باب عقلانیت و معنویت، نشر نگاه معاصر.
    26. موسوی همدانی، سید محمد‌باقر (1374)، ترجمه المیزان فی تفسیر القرآن، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
    27. نجار عامر (1423ق)، علم الکلام عرض و نقد، قاهره: مکتبۀ الثقافۀ الدینیّۀ.
    28. نجاشی، احمد بن علی (1317ق.)، الرجال، بی‌نا.
    29. نوحه‌خوان، حسن (1380)، عدل الهی و لوازم کلامی آن از دیدگاه قاضی عبدالجبار، پایان‌نامه.
    30. اقوام کرباسی، اکبر (1390)، «مدرسه کلامی کوفه»، نقدو نظر، ش65.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار