آموزه عدل الهى، یکى از تعالیم مهم و گرانسنگ پیامبران الهى است. در عهد عتیق اشاراتى به دادورزى خداوند شده است: ابراهیم، نخستین سرور عبرانیان، خداوند را «داور تمام زمین» خواند. (سفر پیدایش، 18:25) در نزد عالمان یهود، خداوند به عنوان آفریننده جهان و خالق انسان، بندگانش را مسؤول روشى که در زندگى در پیش مىگیرند، مىداند و بندگان مىباید درباره اعمال خود در پیشگاه عدل الهى پاسخگو باشند. داوریهاى خداوند، همواره درست و عادلانه است: «خداوند منصف است، فراموشکار نیست، از کسى ملاحظه نمىکند و رشوه نمىگیرد.» (میشنا آووت، 4:22) (1) در آیین مسیحیت نیز سخن از عدل الهى رفته است، هرچند متکلمان مسیحى بیشتر بر اوصافى همچون نیکویى و نیکخواهى خداوند تاکید مىورزند. (2) قرآن کریم، به صورتى آشکارتر، از عدالتخداوند سخن گفته است: (3) «فرمان، جز به ستخدا نیست، که حق را بیان مىکند و او بهترین داوران است.» (انعام/57). خدا به کسى ستم روا نمىدارد: «در حقیقت، خدا هموزن ذرهاى ستم نمىکند...» (نساء/40) بلکه آدمیان، خود در حق خویش ستم مىکنند: «خدا به هیچ وجه به مردم ستم نمىکند، لیکن مردم خود بر خویشتن ستم مىکنند.» (یونس/44) او مردم را به عدل و انصاف فرا مىخواند: «در حقیقت، خدا به دادگرى و نیکوکارى و بخشش به خویشاوندان فرمان مىدهد...» (نحل/90) و دادگران را دوست دارد: «... پس به عدالت در میانشان حکم کن که خداوند دادگران را دوست مىدارد.» (مائده/42) و داورى الهى برترین داوریهاست: «...و براى مردمى که یقین دارند، داورى چه کسى از خدا بهتر است.» (مائده/50)
1. الف، کهن، گنجینه تلمود، ترجمه امیر فریدون قربانى، نشر یهودا حى، 1350، ص42. 2. ر.ک: هرى هیسن، الهیات مسیحى، ترجمه میکائیلیان،انتشارات حیات ابدى، بىجا، بىتا، ص81. 3. ترجمه آیات، برگرفته از برگردان استاد محمد مهدى فولادوند است. 4. در گزینش آیات این بخش از ماخذ ذیل استفاده شده است: م.م. شریف، تاریخ فلسفه در اسلام، ترجمه گروهى از مترجمان، مرکز نشر دانشگاهى، تهران، 1362، ج1، ص200. 5. براى ملاحظه نمونهاى از این دیدگاه ر.ک:......... 6. براى توضیح بیشتر ر.ک:...... 7. براى ملاحظه نمونهاى از آراء مولانا در این باب، ر.ک: مثنوى، دفتر اول، ابیات 1999-1995 و دفتر چهارم، ابیات 69-63. 8. نگارنده، رساله بلندى را در باب مساله شر و بررسى راهحلهاى مختلف آن تدوین کرده است که امید است در آینده نزدیک منتشر شود. 9. آقاى مایکل استوبر در کتاب شر و خداى عارفان مىگوید: «دقیقترین تنسیقى که در باب موضوعات مربوط به عدل الهى دیدهام از سوى آرتور ال. هرمن در کتاب مساله شر در اندیشه هندى، بویژه صفحات 79 و 80، صورت پذیرفته است. هرمن براى مساله شر، بیست و یک راه حل ذکر مىکند. اما چنین تحلیلى، به دلیل روابط نزدیک بسیارى از موضوعات، قابل خدشه است.» نگاه کنید به:...... 11. الوین پلانتینجا، فیلسوف دین معاصر آمریکایى، نظریه مفصلى را در رد دیدگاههاى مکى، در کتاب خدا، اختیار و شر پرورانده و نام آن را «دفاع اختیارگرایانه» نهاده است. ترجمه فارسى این کتاب، به قلم نگارنده، در دست انتشاراست. مشخصات اصلى کتاب به قرار ذیل است:........ 12. 13. Ibid,p.93. 14. پلانتینجا در بخش اول از کتاب خدا، اختیار و شر، ادعاى مکى مبنى بر ناسازوار بودن مجموعه مذکور را بتفصیل بررسى کرده، ثابت مىکند که این مجموعه به هیچ یک از معانى تناقض داراى تناقض درونى نیست. وى در پایان نتیجه مىگیرد که ملحدان هیچ دلیل معقولى بر وجود تناقض منطقى در مجموعه باورهاى دینى، ارائه ندادهاند. 15. افزودن قید «اصلى» از آن روست که به نظر مىرسد گزارههاى دیگرى نیز غیر از آنچه آورده شده استدر این مجموعه قرار دارند; براى مثال، این گزاره که «تحقق شر امرى ممکن است.» ولى در اینجا، براى پرهیز از پیچیده ساختن صورت مساله، تنها آن گزارههایى ذکر مىشوند که فىالجمله مورد انکار قرار گرفتهاند و سایر قضایاى دخیل در بحث، «مفروغعنه» مىباشند. 16. مطالعه عمیقتر در اندیشه مایا، نشان مىدهد که تفسیر رایج از آن چندان دقیق نیست; لیکن با توجه به هدف اصلى این نوشتار، این بحث را به مجال دیگر وامىگذاریم. 17. در تفاوت این دو دیدگاه مىتوان گفت که قضیه «الف شر است» براساس هر دو دیدگاه، کاذب است، اما بنابر دیدگاه نخست، کذب آن از باب سالبه به انتفاى موضوع است و در دیدگاه دوم، موضوع یعنى الف وجود دارد، لیکن متصف به وصف عنوانى محمول یعنى شر بودن نمىگردد. 18. براى یافتن نظریه اسپینوزا ر.ک: باروخ بندیکت اسپینوزا، اخلاق، ترجمه محسن جهانگیرى، مرکز نشر دانشگاهى، تهران، ص6456. 19. تفصیل دیدگاههاى دیوید گریفین را در منابع ذیل مىتوان یافت:......
)