[کتاب مقدس، کلید طبیعت نیستبلکه جزئى از آن است; بنابراین مىباید آن را طبق همان قواعدى که براى شناخت هر امر تجربى صادق است، پژوهش کرد.
اسپینوزا] (1)
اشاره مترجم
«نصر حامد ابوزید، متفکر پرآوازه مصرى مىکوشد تا از رهگذر قرائت ژرف میراث ادبىکلامى، عناصر سازنده عقل اسلامى را بررسى کند. او معتقد است که اگر بتوان تمدن یونان را «خرد بنیاد» دانست، بنابراین مىتوان تمدن عربىاسلامى را نیز «متنبنیاد» انگاشت، از این رو کشف معناى متن [ نص] و بررسى سازوکارهاى آن به دغدغه اصلى ابوزید بدل مىشود.
قرائتهاى انتقادى ابوزید جملگى پاى در سنت عمیق کلامىتفسیرى دارد و متاثر از رویکرد نقد ادبىکلامى در پژوهشهاى قرآنى است که چند دهه پیش از این، از سوى شیخ امین الخولی (1966-1895) پى افکنده شد و بعدها با تلاش شاگردانى چون محمد احمد خلفالله در کتاب «الفن القصصی فی القرآن الکریم» و شکری محمد عیاد در «من وصف القرآن الکریم، یومالدین و یوم الحساب»، رو به گسترش نهاد.
1. ارنست کاسیرر، فلسفه روشنگرى، به نقل از «رساله خداشناسىسیاسى»، تهران، نیلوفر، 1370، ص270. (افزوده مترجم) از این پس با علامت«م» نشان داده مىشود. 2. ابوسعید دارمى، الرد على الجهمیه، ص98.م 3. «ما بر آنیم که قرآن کلام خداوند، وحى او، مخلوق و نیز محدث است.» عبدالجبار المعتزلی، شرح الاصول الخمسة، تحقیق عبدالکریم عثمان، القاهرة، مکتبة وهبة،ص528. م 4. اصطلاح مذکور را دکتر رامیار به کار برده است: رک: در آستانه قرآن، رژى بلاشر، ص33، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، تهران، 1374.م 5. تمهیدات، عین القضاة همدانى، ص169، تصحیح عفیف عسیران.م 6. حجر، 9. 7. مشکاة الانوار، الغزالی، ص55، تحقیق و تقدیم ابوالعلا العفیفی، الدار القومیة للطباعة والنشر، القاهرة، 1964.م 8. مؤلف در اینجا به سوره نحل، 40 و نیز به سوره یس، 82، اشاره دارد.م 9. البرهان فی علوم القرآن، للزرکشی، بیروت لبنان، دارالمعرفه ج1، ص6.م 10. مفهوم النص، بیروت، المرکز الثقافی العربی، 1990، ص243. 11. «المرض الخبیث»، در فرهنگ عامیانه عربى کنایه از بیمارى سرطان است.م 12. چنین رفتارى در برخى از کشورهاى عربى بویژه مصر متداول است.م 13. ابوالحسن الاشعری، مقالات الاسلامیین، تحقیق محمد محیالدین عبدالحمید، صیدا، المکتبة العصریة،ج1، ص354، اصولالدین، عبدالقاهر بغدادى، باب «فی معنى الاسم وحقیقته»، ص114، همچنین رک: السیوطی، المزهر فی علوم اللغة وانواعها، بیروت، دارالفکر، ج1، ص48. 14. ابوالفتح عثمان بن جنى در کتاب «الخصائص» قائل به جواز اضافه اسم به مسمى’ و مسمى’ به اسم است. او مىافزاید که بر صحت چنین اضافهاى دلیل قاطعى داریم که راى کسانى را که اسم را همان مسمى مىدانند، باطل مىکند. اگر اسم همان مسمى باشد اضافه کردن اسم به مضاف (صاحب اضافه)، جایز نخواهد بود زیرا شىء، به خود اضافه نمىشود. و نیز از ابوعلى نقل مىکند که احمد بن ابراهیم، استاد ثعلب [از عربها] نقل مىکند که مىگویند: «هذا ذو زید» که به معناى «هذا زید» است; یعنى صاحب این اسم، زید است. رک: الخصائص لابن جنى، تصحیح محمد على النجار، بیروتلبنان، المکتبة العلمیة، ج3، ص24و27.م 15. الاتجاه العقلی فی التفسیر; دراسة فی قضیة المجاز فی القرآن عند المعتزلة، بیروت، ص8390. 16. ابوعبیدة معمر بن المثنى التمیمی، در تفسیر «بسم الله الرحمن الرحیم» مىگوید: «بسمالله» همان «بالله» است. زیرا اسم شىء همان شىء است لبید گوید: (الى الحول ثم اسم السلام علیکما)، رک: مجاز القرآن، تحقیق محمد فؤاد سزکین، بیروت، مؤسسه الرسالة، 1981، ج1، ص16.م 17. جامع البیان عن تاویل آى القرآن، للطبری، القاهرة، 1954، ج1، ص53-52، هممچنین رک، شرح الاصول الخمسة، عبدالجبار المعتزلی، ص543-542.م 18. رسائل الجاحظ; رسالة فی الجد والهزل، تحقیق و شرح عبدالسلام محمد هارون، دارالجیل، 1991، ج1، ص262.م 19. «نشانه زبانى نه تنها ارتباط یک شىء و یک نام، بلکه پیوند یک مفهوم یا معنى و یک صورت آوایى است. بر این پایه، هر نشانه زبانى یک معنى را به صورت آوایى مربوط مىسازد». رک: سیر زبانشناسى، مهدى مشکوة الدینى، دانشگاه مشهد، 1373، ص71.م 20. فردینان دی سوسور، علم اللغة العام، ترجمة الدکتور یوئیل عزیز، بغداد، دارآفاق عربیة، 1985، ص85.م 21. بگو اگر دریا براى کلمات پروردگارم مرکب شود، پیش از آنکه کلمات پروردگارم پایان پذیرد، قطعا دریا پایان مىیابد، هرچند نظیرش را به مدد [آن] بیاوریم.» کهف/109، ترجمه محمد مهدى فولادوند، تحقیق دارالقران الکریم، تهران، 1373. 22. لقمان، آیه 27.م 23. فلسفة التاویل، دراسة فی تاویل القرآن عند محیالدین بن عربی، بیروت، 1994. 24. النص والسلطة والحقیقة، بیروت، المرکز الثقافی العربی، 1995، ص213. 25. اشکالیة القراءة وآلیات التاویل، بیروت، المرکز الثقافی العربی ، 1994. 26. علم اللغة العام، فردینان دی سوسور، ص32.م 27. سیر زبانشناسى، مشکوةالدینى، ص70.م 28. مفهوم النص، ص24. 29. لسان العرب، ج6، ص244. 30. مفهوم النص، الخفاء والتجلى، (محمد احمد خضراوی)، مجلة الفکر العربی المعاصر، بیروت، 1995، ش82، ص179. 31. الرسالة، للشافعى، تحقیق و شرح احمد محمود شاکر، ص14. 32. الکشاف عن حقائق غوامض التاویل و عیون الاقاویل فی وجوه التاویل، للزمخشری، بیروت، دارالکتاب العربی، ص50. 33. ترجمه مقدمه ابنخلدون، ج2، ص1024، (در خل بجاى نص، «فص» ذکر شده است، رک پاورقى ترجمه مقدمه). 34. همان، ج2، ص1095. 35. مائده، 114. 36. جامع البیان عن تفسیر آی القرآن، ج1، ص47. 37. رک: «القرآن، العالم بوصفه علامة» در کتاب النص والسلطة و.... ص285-213. این پژوهش اقتباس و ترجمهاى است از مقاله «النص و التاویل» از کتاب زیر: النص، السلطة والحقیقة، ص171-149; همچنین رک: لغتنامه دهخدا، ج13، ص19905- 19906; نیز ص19934-19933; همچنین نگاه کنید به: «از اثر تا متن» از رولان بارت، فصلنامه ارغنون (نقد ادبى نو)، ش4، ص61، 1373. 38. بقره، 102. 39. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج5، ص428، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، بیروت، 1995. 40. رک: بحارالانوار (کتاب السماء والعالم) ج60، ص42. 41. رک: نقد الخطاب الدینى، ص213-211. 42. رک: نگاهى تازه به معنىشناسى، پالمر، نشر مرکز، 1366، ص54-53. همچنین نگاه کنید به: «التعیین والتضمین فی علم الدلالة»، جوزیف شریم، مجلة الفکر العربی المعاصر ش18/19، 1982; نیز: «سوسور والتیار الالسنی فی السیمیاء» د.عادل الفاخوری، مجله الفکر العربى، الانماء العربى للعلوم الانسانیة، بیروت، ش42، 1986. 43. الاتقان فی علوم القرآن، ج4، ص7. 44. رک: البرهان، ج2، ص90107; والاتقان، ج4، ص720، همچنین رک: مفهوم النص، باب الاعجاز، ص152-145. 45. نقد ادبى، زرینکوب، ج1، ص167، امیرکبیر، تهران، 1361. 46. المغنی فی ابواب التوحید والعدل، عبدالجبار المعتزلی، ج16، ص199، تحقیق امین الخولی، القاهرة، وزارة الثقافة والارشاد القومی، 1960.م نیز رک: «معجم المصطلحات البلاغیة وتطورها، احمد مطلوب، بغداد، ج3، ص334-331. 47. رسائل اخوان الصفاء وخلان الوفاء، ج2، ص6. 48. موسیقى شعر، شفیعى کدکنى، ص238، آگاه، تهران، 1376. 49. الصورة الفنیة فی التراث النقدی والبلاغی، جابر احمد عصفور، دارالمعارف، مصر، ص352-347. 50. موسیقى شعر، ص31. 51. دلائل الاعجاز، للجرجانی، ص8، تحقیق السید محمد رشیدرضا، افست قم، 1404ه. نیز رجوع کنید به ترجمه دلائل الاعجاز از سید محمد رادمنش که از آن نیز استفاده کردهام: ترجمه دلائل الاعجاز فى القرآن، سید محمد رادمنش، آستان قدس رضوى، 1368. 52. دلائل الاعجاز، ص31. 53. موسیقى شعر، ص238. 54. دلائل الاعجاز، ص401. 55. همان، ص369. 56. کلیات سبکشناسى، سیروس شمیسا، تهران، انتشارات فردوس، 1372، ص268. 57. اللغة والفکر بین علم النفس وعلم اللسانیة، (بسام البرکة)، مجلة الفکر العربی المعاصر، بیروت، 1982، ش1819، ص68. 58. دلائل الاعجاز، ص7. 59. همان، ص64. 60. موسیقى شعر، ص31. 61. دلائل الاعجاز، ص64. 62. همان، ص361. 63. همان، ص308. 64. همان، ص302. 65. همان، ص277-276. 66. همان، ص277. 67. این بخش فشرده مقاله اى استبا مشخصات زیر:«مفهوم النظم عند عبدالقاهر الجرجانى; قراءة فی ضوء الاسلوبیة» از کتاب: اشکالیات القراءة...، ص149-183.
)