آشتی دادن عقل و وحی، همنشین کردن آسمان و زمین، و درک پیام ملکوت با خرد طبیعی آدمی، دغدغه همیشگی متفکران دیندار بوده است. گروهی با اصالتبخشیدن به عقل، کوشیدهاند پیام وحی را با پیمانه خرد خرد آدمی بپیمایند و در آنجا که آن مظروف متعالی از تنزل به این ظرف تنگ تن میزند،آن را به تاویل یا به سکوت برگزار کنند; و جمعی با اصالتبخشیدن به وحی، آن را در منزلتی فراتر از دسترس عقل ناقص و مشوب آدمیان نشانده، به نامعقول بودن باورهای دینی حکم میکنند و برای درک حقایق وحیانی، به دامن دل یا تجربه پناه میبرند. یکی از پیشفرضهای کلیدی این بحث، تعریفی است که از عقل میکنیم و کارکردی است که از آن انتظار میبریم. تعریفی که از عقل و کارکرد آن در فرهنگ اسلامی تا روزگار ما بر اذهان بسیاری از متفکران سلطه داشته، عبارت است از قوه مدرک مفاهیم کلی که کارکرد مطلوب آن، استدلال به معنای ارسطویی کلمه و در قالب مقولات انتزاعی است. هرگاه با این پیشفرض به سراغ وحی برویم و برای فهم دعاوی دینی در پی استدلال عقلی این چنینی برآییم، گریزی از تاویل و سکوت یا اعتراف به نامعقول بودن پارهای از باورهای دینی نداریم و این، میوه طبیعی آن درخت است.
* در ترجمه آیات، از ترجمه آقای محمد مهدی فولادوند، بهرهگیری شده است. 1. علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج1، ص812، ص360-354. بحثی تطبیقی در باب خدای عرفان، خدای فلسفه و خدای دین در دو مقاله «خدای عرفان و فلسفه» و «خدای دین و خدای فلسفه»، به همین قلم، به فضل خداوند در آیندهای نه چندان دور در مجله «نقد و نظر» منتشر میشود. 2. مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج6، ص959. 3. نهجالبلاغه، کلام مربوط به فسخ عزائم. 4. اسراء، آیه44. 5. حج، آیه46. 6. نمونه استفاده از شهود عقلانی در فلسفه را در استدلال ابنسینا برای اثبات علم پیشینی به نفس و تجرد آن که به برهان انسان معلق در فضا معروف است، ببینید. (الاشارات والتنبیهات، ج2، نمط سوم). کاربرد شهود عقلانی در تحلیلهای مفهومی فلسفی را در بحث اشتراک مفهومی وجود و در اصول فقه در بحث علایم حقیقت و مجاز، ببینید. 7. شعراء، آیه33-28. 8. شعراء، آیه 48-45. 9. بقره، آیه13. 10. عنکبوت، آیه65. 11. فاطر، آیه9. 12. اسراء، آیه51. 13. یس، آیه78 و79. 14. حج، آیه5. 15. بقره. آیه260. 16. شواهد الربوبیه، ص221. 17. بقره، آیه23 و24. 18. اسراء، آیه88. 19. نهجالبلاغه (صبحی صالح)، خطبه176، ص252. 20. تفسیر المیزان، ج1، ص61. 21. نساء، آیه82. 22. تفسیر المیزان، ج5، ص20. 23. شمس، آیه8. 24. کهف، آیه54.
)