2024-03-29T13:29:27Z
https://jpt.isca.ac.ir/?_action=export&rf=summon&issue=32
نقد و نظر
نقد و نظر
1062-8952
1062-8952
1391
17
67
نوبختیان در رویارویی با متکلمان معتزلی و امامی
سید علی
حسینیزاده خضرآباد
در دوران غیبت صغری، ابوسهل اسماعیل بن علی و ابو محمد حسن بن موسی نوبختی از مشهورترین متکلمان امامیه در بغداد بودند که نقش مهمی در انتقال میراث کلامی امامیه به متکلمانی چون شیخ مفید و سید مرتضی بر عهده داشتهاند. از آنجا که اندیشههای امامیه در دوران شیخ مفید و سید مرتضی تفاوتهایی با آراء متکلمان عصر حضور همچون هشامین و مؤمنالطاق دارد و به نوعی به اندیشههای کلامی معتزله نزدیکتر شده برخی برآنند که نوبختیان در تطوّر اندیشههای متکلمان امامی و همگرایی آنان با معتزلیان نقش اصلی را بر عهده داشتهاند و در حقیقت، عقلگرایی معتزلی به دست بنو نوبخت در میان متکلمان امامی مذهب شیوع یافته است. این مقاله ضمن رفع این اتهام از طریق مقایسه اندیشههای کلامی این دو گروه به واکاوی میزان تأثیرگزاری متکلمان نوبختی بر آراء اندیشمندان امامیه پرداخته است.
نوبختیان
کلام امامیه
معتزله
متکلمان
عقلگرایی
هشام بن حکم
2012
09
22
4
33
https://jpt.isca.ac.ir/article_118_09edc3e4366b27748bba7a3cef7c9ec1.pdf
نقد و نظر
نقد و نظر
1062-8952
1062-8952
1391
17
67
مرجئۀ شیعه
اکبر
اقوام کرباسی
مرجئۀ شیعه نام جریانی است که در کوفۀ سدۀ دوم نقاب از چهره برگرفت. این گروه که عمدتاً به دنبال بروز شرایط اجتماعیـ سیاسی کوفه و احتمالاً به منظور حل و فصل معضلات پیش روی جامعه شیعی، خود را از شیعیان اعتقادی متمایز کردند، در مسئلۀ امامت به عنوان محوریترین کانون فکری شیعه، ایدهای مطرح ساختند که به واقع گونهای عقبنشینی از این مبنای فکری شیعه بود. ساماندهندگان این رویکرد که بعضاً از اصحاب امام باقر و امام صادق8و شیعیان او به شمار میآمدند با ارائۀ نظریۀ خویش به تدریج از سوی شیعیانِ راستین، طرد شده و عملاً به جریانی که سالها بعد از زید بن علی حمایت کرد، متمایل شدند؛ گروهی که منابع فرقهنگاری از آن با نام «بُتریه/ بَتَریه» یاد کردهاند. مرجئۀ شیعه هرچند پیش از جریان زید حضور فکری داشتند، اما سالها بعد از او، بهترین بسترِ نظری را برای پذیرش نظریه امامت مفضول از سوی زیدیه فراهم آوردند. این نوشته درصدد است با خوانشِ تاریخیِ این جریان فکری و برشماری بارزترین مؤلفۀ فکریِ آنان، ضمن واکاوی زمینههای ظهور و بروز برخی نظریههای امامت، بستر دریافت و فهم برخی روایات شیعه را در این زمینه هموارتر سازد.
کلام شیعی
مرجئه
مرجئۀ شیعه
بُتریه.
2012
09
22
34
66
https://jpt.isca.ac.ir/article_119_0d32dbdf99ebdfc1ebc632d8a0dba698.pdf
نقد و نظر
نقد و نظر
1062-8952
1062-8952
1391
17
67
معنای «ارجاء» در روایات اهل بیت(ع)
عبدالمجید
اعتصامی
در جامعۀ مسلمانان سدۀ اول و دوم، اندیشۀ «ارجاء» در دو مرحلۀ سیاسی و کلامی ظهور و بروز یافت که در هر دو مرحله، تأخیر و وانهادن امری به روز قیامت و یا واگذاری امری به خداوند نهفته است. واژه «مرجئه» در روایات منسوب به پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین7(ع)نیز بهکار رفته است که با حذف روایات ضعیف، میتوان ادعا کرد که در کلام آن دو بزرگوار این واژه اغلب در معنای «اهل سنت و جماعت» یا «اصحاب حدیث»؛ و در معنایی متفاوت با معنای مشهور بهکار برده شده است. از امام باقر(ع) به بعد بیشتر روایاتی که دربارۀ مرجئه یا اندیشۀ ارجاء نقل شده نیز معنای اهل سنت و جماعت یا اصحاب حدیث در آنها اراده شده است و دیگر روایات موجود با قرینههایی لفظی به معانی دیگر ارجاء اشاره کردهاند. در این نوشتار با بررسی بیشتر روایاتی که به اهل بیت: نسبت داده شدهاند، معانی قابل برداشت از واژۀ (اصطلاح) «مرجئه» یا «ارجاء» مورد بررسی قرار میگیرد.
مرجئه
ارجاء سیاسی
ارجاء کلامی
اهل سنت و جماعت
مرجئه شیعه
2012
09
22
67
91
https://jpt.isca.ac.ir/article_120_9cf4b1cbdc311c18f4e8f8067482b66d.pdf
نقد و نظر
نقد و نظر
1062-8952
1062-8952
1391
17
67
اخراج راویان از قم؛ اقدامی اعتقادی یا اجتماعی
سیدحسن
طالقانی
در سدۀ سوم هجری برخی راویان حدیث از سوی احمد بن محمد بن عیسی اشعری از شهر قم اخراج شدند. از آنجا که بیشتر اخراج شدگان متهم به غلو بودند، دلیل اخراج ایشان، غلو و انحراف عقیده دانسته شده است و با یک تعمیم کلی اظهار میشود که قمیها راویان را به کوچکترین شائبه غلو از شهر اخراج کرده و در حقیقت به حذف کلی آنان حکم میکردند، ولی به نظر میرسد که دلایل اخراج این افراد، تنها انحراف در عقیده نبوده است، بلکه اخراج شدگان گروهی اجتماعی و فعال بودند که حضور ایشان در قم در شرایط سیاسی آن زمان برای بقاء جامعۀ شیعیِ قم مناسب نبود. ضمن اینکه اندیشۀ اخراج راویان و حذف کلی یک راوی - حتی اگر مبتنی بر دلایل اعتقادی باشد- تنها دیدگاه احمد اشعری بوده و نه اندیشۀ همۀ مشایخ قم و این رفتار با عملکرد ایشان سازگار به نظر نمیرسد و از همینرو، نباید به عنوان مبنای فکری مدرسۀ قم تلقی شود.
اخراج راویان
مدرسه حدیثی قم
احمد بن محمد بن عیسی
غالیان
2012
09
22
92
105
https://jpt.isca.ac.ir/article_121_07629e370a29024413edef0a5801d7b8.pdf
نقد و نظر
نقد و نظر
1062-8952
1062-8952
1391
17
67
بررسی نظریۀ تطور مفهوم عقل در اندیشه امامیه نخستین
مجید
جعفری ربانی
محمد علی امیر معزی - شیعهپژوه معاصر - در مقالهای با عنوان «صفار قمی و بصائر الدرجات» به بررسی بعضی از جنبههای شخصیت محمد بن حسن صفّار - محدث شیعی سده سوم - و کتاب او بصائر الدرجات پرداخته است. بنا به ادعای او، پس از مرگ صفار برخی از بزرگان شیعه برخورد تردیدآمیزی با صفار داشته و مضامین کتابش را غلوآمیز دانستهاند. این دیدگاه از تغییر مفهوم عقل نزد علمای متأخر در مقایسه با علمای نخستین سرچشمه میگیرد، بهگونهای که عقل، در نظر متأخرین ابزاری برای ادراک گزارههای منطقی است؛ در نتیجه، بسیاری از احادیث که دربرگیرندۀ گزارههای فرا منطقی بودند و نزد متقدمان صحیح به حساب میآمدند، با تغییر مفهوم عقل مورد تردید واقع شدند. در این نوشتار، ضمن بیان دیدگاه نویسنده دربارۀ مفهوم عقل قدسی، به بررسی ادعای امیرمعزی در برخورد تردیدآمیز با کتاب صفّار پرداخته میشود. افزون بر این، به دیدگاه امیر معزّی، در باب معنا و مفهوم واژۀ «علم» در روایات نقل شده در کتاب بصائر الدرجات نیز اشاره شده است.
صفّار
بصائر الدرجات
شهود قدسی
عقل منطقی
غلو
علم سرّی و باطنی
2012
09
22
106
121
https://jpt.isca.ac.ir/article_122_bb96c185ac9176b0aebfea3de7eef59b.pdf
نقد و نظر
نقد و نظر
1062-8952
1062-8952
1391
17
67
ملاحظاتی بر خوانش مدرسی طباطبایی از ابن قبه
عباس
میرزایی
ابن قبه رازی از متکلمان برجسته و بلندآوازه امامیه در نیمۀ دوم سدۀ سوم هجری است که در حوزۀ مسائل مربوط به امامت دیدگاههای درخور توجهی داشته است و از همینروی، از جایگاه ویژهای در میان متکلمان امامیه برخوردار است. سید حسین مدرسی طباطبایی- شیعهپژوه معاصر- درکتاب مکتب در فرآیند تکامل با ارجاعات فراوان به آثار ابن قبه و بررسی رسالههای به جا مانده از او در صدد تحلیل تحولات تاریخی اندیشۀ امامیه در بستر تحولات سیاسی- اجتماعی برآمده است. در این مقاله به ادعاهای مدرسی طباطبایی و برداشتها و خوانش او از آثار و اندیشههای ابن قبه پرداخته میشود.
متکلمان امامیه
تاریخ تفکر امامیه
مکتب در فرایند تکامل
ابن قبه رازی
2012
09
22
122
140
https://jpt.isca.ac.ir/article_123_526186e219b0be5cc4a4e42ad37031ef.pdf
نقد و نظر
نقد و نظر
1062-8952
1062-8952
1391
17
67
دورهٔ شکلگیری تشیع دوازده امامی؛ واکاوی نقدها و ابهامها
سیدحسین
حائری
مجموعهٔ حدیثیکافی نوشتهٔ محمد بن یعقوب کلینی از مهمترین مجموعههای حدیثی شیعیان دوازده امامی است. برخی از مستشرقان به بررسی تفاوتهای میان این اثر با دو مجموعهٔ حدیثی دیگرِ شیعی،یعنیمحاسن و بصائر الدرجات پرداخته و به این نتیجه رسیدهاند که کتاب کافی هرچند از نظر محتوایی همانند دو اثر دیگر نمایندهٔ فضای آکنده از غلو قم است، اما چون شیعیان عقلگرای بغداد را مخاطب قرار داده در انتخاب احادیث و چینش آنها به نوعی راه اعتدال را پیموده است. این پژوهش در پی واکاوی این فرضیه است و این انگاره که شیعیان بغداد دچار عقل گرایی افراطی بوده و بدین جهت برای «نقل» هیچ اعتباری قائل نبودند را به چالش میکشد و بر این باور است که کلینی در اثر گرانسنگ خود به شکل سنتیدر پی جمعآوری و تنظیم میراث حدیثی شیعه بوده است و اساساً آن را نه در بغداد که در ری گردآورده است.
کلینی
کافی
محاسن
بصائر الدرجات
مدرسهٔ قم
مدرسه بغداد
آندرو جی. نیومن
غالیان
مقصره
2012
09
22
141
172
https://jpt.isca.ac.ir/article_124_d426c5df6f4b87afae37b7758e36c0d5.pdf
نقد و نظر
نقد و نظر
1062-8952
1062-8952
1391
17
67
نظریه «امامت باطنی در تشیع نخستین» در بوته نقد
محمدجعفر
رضایی
محمد
نصیری
کتاب پیشوای ربانی در تشیع نخستین نوشته دکتر محمدعلی امیرمعزی از مهمترین آثار مهم شیعهشناسی در غرب به شمار میرود. امیرمعزی در این کتاب با بهرهگیری از روش پدیدارشناسی به شناخت گوهر و ذات تشیع امامی از طریق مراجعه به آثار اصیل و نخستین امامیه (به طور خاص، کتب روایی) پرداخته است. از نظر وی گوهر تشیع نظریۀ امامت و به طور خاص، تفسیر باطنی از این نظریه است. به نظر وی به دلیل تقیۀ اصحاب امامیه بهترین راه برای رسیدن به اندیشههای باطنی امامان، مراجعه به اندیشهها و تعالیم باطنی غالیان است. در این مقاله ضمن گزارشی کوتاه از محتوای این کتاب به نقد و بررسی آن پرداختهایم. در مجموع نظریۀ امیرمعزی در مواردی مانند اثبات باطنگرایی امامیه، مبهم است و در برخی موارد نیز شواهد و دلائل او ناکافیاند. با این همه، اشکال عمده این اثر یکی دانستن تعالیم ائمه: و غالیان است؛ این ادعا شواهد نقض فراوانی دارد که در این مقاله به آنها اشاره شده است.
کلام امامیه
تشیع نخستین
باطنیگری
غالیان
امامت
محمد علی امیرمعزی
2012
09
22
173
198
https://jpt.isca.ac.ir/article_125_953d1d9be5fb1b7d5742edffededf85e.pdf