نقش نظریه «معنا» در تبیین هشام بن حکم از ماهیتِ ارادۀ خدا

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگاه علوم و فرهنگ پژوهشکده فلسفه و کلام. مدیر گروه کلام.

2 استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران

چکیده

طرح نظریۀ «معنا»، رویکردی وجود‌شناختی برای تحلیل و تبیین فعل و صفات فعلی خداوند است که متکلمان مدرسه کوفه به‌ویژه هشام بن حکم از آن بهره برده‌اند. از میان صفات فعلی خداوند، اراده بارزترین صفت است که در نگاه متکلم بزرگِ این دوره از تاریخ کلام امامیه، به «حرکت» شناسانده می‌شد. در این مقاله بر اساس شیوه مطالعات تاریخ اندیشه، نشان داده شده است که در نظر هشام بن حکم اراده، اگر چه امری است که از سر قدرت و اختیار سر می‌زند؛ با این حال با دیگر امور و مخلوقات عالم که برخاسته از قدرت و اختیار است نیز تفاوت دارد. هشام برای اراده وجودی مستقل از ذات و فعل الهی در نظر می‌گرفت و از آن با واژه «معنا» تعبیر می‌کرد. این تلقی درواقع برگرفته از پاره‌ای روایت‌هایی بود که بر اساس آن، برای اراده خلقتی ممتاز از دیگر مخلوقات در نظر می‌گرفت.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Role of the Theory of “Meaning” in Hishām ibn al-Ḥakam’s Account of the Nature of God’s Will

نویسندگان [English]

  • Akbar Aqwam Karbassi 1
  • Mohammad Taqi Sobhani 2
1 پژوهشگاه علوم و فرهنگ پژوهشکده فلسفه و کلام. مدیر گروه کلام.
2 Assistant professor, Islamic Sciences and Culture Academy, Qom, Iran
چکیده [English]

The theory of “meaning” was deployed by theologians (mutakallimūn) of the School of Kūfa, particularly Hishām ibn al-Ḥakam, as an ontological approach to analyzing and explaining divine acts and God’s attributes of action. Of God’s attributes of action, will is the most prominent, which is known by the great theologian in this period of the history of Imāmī Kalām as “motion.” Hishām ibn al-Ḥakam believed that will is what transpires out of power and volition, although it is different from other entities and creatures in the world. Thus, he posited an existence for will independently of God’s essence and act—what he referred to as “meaning.” The view was derived from some Imāmī hadiths according to which will was created separately from other creatures.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Will
  • act
  • attributes of action
  • motion
  • theory of meaning
  • Hishām ibn al-Ḥakam

مراجع

1. ابن‌ حزم، علی بن احمد (1996م./ 1416ق)، الفصل فی‌الملل و‌الأهواء و‌النحل، تحقیق: محمدابراهیم نصر و عبد الرحمان عمیره، بیروت: دار‌الجیل.
2. ابن مرتضی، احمد بن یحیی (1409ق/ 1988م.)، طبقات المعتزلة، تحقیق: سوسنة دیفلد ـ فلزر، بیروت: دار المکتبة الحیاة.
3. اسعدی، علیرضا (1385)، هشام‌ بن حکم، قم: نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
4. اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل (1400ق)، مقالات الاسلامیین و‌اختلاف المصلیین، تصحیح: هلموت ریتر و سیبادن، انتشارات فرانس شتاینر.
5. اعتصامی، عبد‌الهادی (1395)، «رابطه ذات و صفات از منظر معتزله»، تحقیقات کلامی، ش8.
6. اعتصامی، عبد‌الهادی (1395)، «رابطه ذات و صفات از منظر اصحاب امامیه»، جستار‌هایی در مدرسه کلامی کوفه، قم: دارالحدیث.
7. اقوام کرباسی، اکبر (1391)، «مدرسه کلامی کوفه»، نقد‌و‌نظر، ش65.
8. اقوام کرباسی، اکبر (1393)، مؤمن‌الطاق، قم:نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
9. باقلانی، محمد بن طیب (1369ق/1950م.)، التّمهید فی‌الردعلی الملحدة المعطلة و‌الرافضة و‌الخوارج و‌المعتزلة، تحقیق: محمود محمد خضیری و محمد عبدالهادی ابوریده، بیروت: دار الفکر العربی.
10. بریدی آبی، اشرف الدین صاعد بن محمد (1970م.)، الحدود و‌الحقائق فی شرح الالفاظ المصطلحة بین المتکلمین من الامامیة، تحقیق: حسین علی محفوظ، بغداد: مطبعة المعارف.
11. بغدادی، عبد القاهر (1401ق)، اصول الدین (اصول ‌الایمان)، بیروت: بی‌نا.
12. بغدادی، عبد القاهر (1408ق)، ‏الفرق بین‌الفرق، بیروت: دار الجیل ـ دار الآفاق.
13. تهانوی، محمدعلی‌ بن علی (1996م.)، موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون‌ والعلوم، تقدیم و اشراف و مراجعة: رفیق العجم و علی دحروج، الترجمة: جورج زیناتی، بیروت: مکتبة لبنان.
14. جرجانی، میرسید شریف (1412ق)، ‏التعریفات،‏ تهران: ناصر خسرو.
15. جمعی از پژوهشگران (زیر نظر محمدتقی سبحانی) (1395)، جستار‌هایی در مدرسه کلامی کوفه، به‌کوشش: اکبر اقوام کرباسی، قم: دار الحدیث.
16. رضایی، محمدجعفر (1391)، «امتداد اندیشه‌های کلامی هشام بن حکم تا شکل‌گیری مدرسه کلامی بغداد»، نقدونظر، ش65.
17. سبحانی، جعفر (1428ق)، محاضرات فی الإلهیات‏، تلخیص: علی ربانی گلپایگانی، قم: مؤسسه امام صادق(ع).
18. سبحانی، محمدتقی (1391)، «کلام امامیه؛ ریشه‌ها و رویش‌ها»، نقدونظر، ش65.
19. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (1364)، الملل و‌النحل، چ3، قم: الشریف الرضی.
20. شیخ طوسی (ابوجعفر محمد بن حسن) (1414ق)، ‏الرسائل العشر، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
21. شیخ مفید (محمد بن محمد بن نعمان) (1413ق)، أوائل المقالات فی المذاهب و‌المختارات‏، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
22. عبیدلی، سیدعمید الدین (1381)،‏ إشراق اللاهوت فی نقد شرح الیاقوت،‏ تصحیح: علی‌اکبر ضیایی، تهران: میراث مکتوب.
23. العیاد، حبیب (2009م.)، الکلام فی التوحید، بیروت: دار المدار الاسلامی.
24. قاضی عبدالجبار (اسدآبادی، عبدالجبار بن احمد) (2012م.)، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، دراسة و تحقیق: محمد خضر نبهاء، بیروت: دار الکتب العلمیة.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار