ORIGINAL_ARTICLE
بررسی نقش دین در علم
در این مقاله نخست بهاختصار دیدگاههای مختلف دربارۀ رابطۀ علم و دین ارائه میگردد و سپس با اتخاذ این دیدگاه که علم در طول دین است، جهانبینی دینی (توحیدی) بهعنوان زمینۀ اصلی فعالیت علمی مشخّص میگردد و در پرتو آن، نقش دین در علم در چهار زمینه اصلی ذیل معرفی میشود: (1) فراهمکردن پیشفرضهای متافیزیکی برای علم؛ (2) ارائه چهارچوبی معرفتشناختی، گستردهتر از معرفتشناسی پوزیتیویستی؛ (3) تبیین مسائل قابل طرح برای دانشمندان که علم از پاسخ به آنها ناتوان است و (4) ارشاد در جهت کاربردهای درست علم و جلوگیری از کاربردهای تخریبی آن.
https://jpt.isca.ac.ir/article_67365_5948594a7ef76875c05bbac654f116fc.pdf
2019-06-22
5
21
علم و دین
علم و متافیزیک
علم و معرفتشناسی
کاربرد علم
مهدی
گلشنی
golshani@sharif.edu
1
استاد دانشگاه صنعتی شریف
AUTHOR
1. نهج البلاغه، بهکوشش: صبحیصالح، بیروت: دار الکتب اللبنانی.
1
2. عمارة، محمد (1980)، الاسلام و قضایا المعاصر، بیروت: دار الوحدة.
2
3. سیوطی، جلال الدین (بیتا)، الجامع الصغیر من حدیث البشیر النذیر، دمشق: مکتبة الحلبونی.
3
4. Barbour, Ian (1997), Religion and Science, San Francisco: Harper.
4
5. d’Espagnat, B. (1987), “Veiled Reality,” in: P. Lahti and P. Mittelstaedt (eds.), Symposium on the Foundations of Modern Physics, Singapore: World Scientific.
5
6. Davies, P. (1984), Superforce: The search for a Grand Unified Theory of Nature, New York: Simon & Schuster.
6
7. Davies, Paul (1993), The Mind of God, New York: Touchstone.
7
8. Dawkins, Richard (1998), The Blind Watchmaker, New York: W.W. Norton & Co.
8
9. Dyson, F. (2000), “New Mysteries; The Price and Promise of Human Progress,” Science & Spirit,11(3).
9
10. Jaki, S. (1992), The Relevance of Physics, Edinburg: Scottish Academic Press.
10
11. Margeneau, H. & Roy, A. Varghese (eds.) (1992), Cosmos, Bios, Theos, La Salle, Illinois: Open Court.
11
12. Maxwell, N. (2008), “Do We Need a Scientific Revolution,” Journal of Biological Physics and Chemistry, No. 8 (3).
12
13. Medawar, Peter (1984), The limits of science, Oxford: Oxford University Press.
13
14. Mott, N. (1991), Can Scientists Believe?, London: James & James.
14
15. Planck, M. (1932), Where Is Science Going, trans. By: J. Murphy, New York: Norton.
15
16. Popper, K. (1978), Natural Selection and The Emergence of Mind, Dialectica.
16
17. R. Levy (1967), The Social Structure of Islam, Cambridge: Cambridge University Press.
17
18. Russell, B. (1924), ICARUS or the Future of Science, London: Kegan Paul, Trench, Tubner & Co. Ltd.
18
19. Sandage, Allan (1998), Newsweek, 20 July.
19
20. Singh, T. D. & Gomatam (eds.) (1987), Synthesis of Science and Religion, Bombay: The Bhaktivedanta Institute.
20
21. Singh, T. D. & Gomatam (eds.) (1987), Synthesis of Science and Religion, Bombay: The Bhaktivedanta Institute.
21
22. Stenmark, M. (2004), How to Relate Science and Religion, Cambridge, UK: W. B. Edermans Pub.
22
23. The Christian Science Monitor, July 9, 1998, p.B4.
23
24. Townes, C. H. (1966), “The Convergence of Science and Religion,” Think, Vol. 32, No. 2, p.5.
24
25. Weinberg, S. (1993), The First Three Minutes; A Modern View of the Origin of the Universe, New York: Basic Books.
25
ORIGINAL_ARTICLE
جایگاه عالم فراماده و عوامل فرامادی در نظریه علم دینی آیتالله جوادی آملی
نظریۀ علم دینی آیتالله جوادی آملی از نظریههایی است که در چند سال اخیر توجه اندیشمندان را به خود جلب کرده است. نوشتار حاضر با طرح این پرسش که «عالم فرامادی و عوامل فرامادی چه جایگاهی در نظریه علم دینی دارند؟»، در مرحله نخست هرکدام از مفاهیم «علم»، «دین»، صفتهای «دینی» و «علمی» و سرانجام مفهوم ترکیبی«علم دینی» را از نگاه ایشان بررسی کرده، دقت ایشان را در تفکیک میان دو سطح از تحلیل، یعنی تحلیل منطقی ـ فلسفی و تحلیل تاریخی ـ جامعهشناختی از علم نشان داده است. آنگاه به این مطلب توجه میدهد که سلسلهمراتبی دیدن عالم و اعتقاد به ارتباط وثیق میان عوالم مختلف یکی از بزنگاههای طرح مبحث علم دینی است که بهخوبی در نظریه ایشان منعکس شده است. این نگرش درنهایت به نقد «تفکیک روشی» در عرصه علوم رایج منجر شده و با جایگزینیِ «موضوع» به عنوان ملاک تفکیک علوم، «تلفیق روشی» را در صورت نیاز و به تناسب مراتب وجودی «موضوع»، به عنوان راهحلی عملی جهت برونرفت از مشکلات علوم فعلی و نیز گرفتارنشدن در بنبستهای نظری پیشنهاد میدهد؛ گرچه ممکن است موضوع مورد مطالعهای بهدلیل تکساحتیبودن، فقط نیازمند کاربست یک روش منحصربهفرد باشد، خروجی این نگرش، محصولی است که برازنده هر دو صفت علمی و دینی خواهد بود.
https://jpt.isca.ac.ir/article_67367_a4b60e3095daf2457fc0be0a1a866648.pdf
2019-06-22
22
43
10.22081/jpt.2019.67367
تفکیک روشی
عالم ماده
علم دینی
عالم فراماده
علل فراطبیعی
تلفیق روشی
قاسم
ترخان (نویسنده مسئول)
tarkhan86@gmail.com
1
استادیار گروه کلام پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
LEAD_AUTHOR
محمدرضا
بهزادی مقدم
mrbehzadi@yahoo.com
2
دانشجو دکتری پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
AUTHOR
1. باقری، خسرو (1382)، هویت علم دینی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
1
2. سوزنچی، حسین (1389)، معنا، امکان و راهکارهای تحقق علم دینی، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
2
3. جوادی آملی، عبدالله (1386)، منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، قم: اسراء.
3
4. ـــــــــــــــ (1389)، «ویژگی فلسفه و نسبت آن با علوم»، حکمت اسراء، ش5.
4
5. ـــــــــــــــ (1392الف)، شریعت در آینه معرفت، قم: نشر فرهنگی رجاء.
5
6. ـــــــــــــــ (1392ب)، «فلسفه الهی و محالبودن علم غیردینی»، کتاب نقد، ش 69.
6
7. ـــــــــــــــ (1392ج)، تحول در علوم انسانی (مصاحبه)، ج1، علی محمدی، محسن دنیوی و میثم گودرزی، چ1، تهران: کتاب فردا.
7
8. طباطبایی، محمدحسین (بیتا)، «البرهان» مجموعه رسائل، تصحیح: صباح ربیعی، قم: انتشارات باقیات.
8
9. ـــــــــــــــ (1364)، اصول فلسفه و روش رئالیسم، با پاوروقیهای مرتضی مطهری، تهران: صدرا.
9
10. عبداللهی، مهدی و مصطفی صالحی اردکانی (1393)، «واکاوی دیدگاه استاد جوادی آملی در نسبت عقل و دین و تأثیر آن بر علم دینی»، پژوهشنامه کلام، ش1.
10
11. قدردان قراملکی، محمدحسن (1396)، قاعده الواحد از دیدگاه متکلمان، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
11
ORIGINAL_ARTICLE
نظریه تعاملی معرفت دینی و علمی تبیین نسبت نظریۀ آیتالله جوادی آملی با مبحث «علم دینی»
نظریه علمدینی آیتالله جوادی آملی با دیگر نظریههای علمدینی تفاوت ماهوی دارد و درعینحال بر نظریههای علم دینی تأثیرگذار است؛ بهگونهایکه میتوان آن را فرانظریه مرتبط با آنها دانست. این نظریه مشتمل بر یک مدعای اصلی، یک استدلال عام و دو نتیجه مهم است. مدعای اصلی این است که علم اگر علم باشد، دینی و الهی است. دلیل بر این ادعا ویژگیهای مترتب بر کاشفبودن از واقع است که عبارتند از (1) متعلق علمِ حقیقیِ کاشف از واقع، امری واقعی و لذا مخلوق خداست؛ (2) علم حقیقی الهامی الهی است؛ (3) علم حقیقی به اعتبار واقعنماییاش حجت دینی است. علم حقیقی و معتبر با هیچ علم روشمند معتبری در تعارض نیست، ازاینرو منابع و روشهای معتبر نباید نتایج متعارضی داشته باشند. در این نظریه با اتکا به تحلیلی از جایگاه معرفتی وحی اثبات شده است که متون دینی منابع معتبر معرفتی هستند. درنتیجه رجوع به آنها برای شناخت امور واقعی، باید با نتایج روشهای عقلی معتبر سازگار باشد، ازاینرو فهم متوندینی بدون درنظرگرفتن نتایج دیگر روشهای معتبر شناختِ واقع، نامعتبر است؛ همچنین شناخت امور واقع از طریق روشهای عقلی معتبر بدون ملاحظه نتایج روش نقلی، فاقد اعتبار کافی است. پس روش عقلی و نقلی در شناخت واقع، رابطه تعاملی متقابل دارند. این رابطه فقط در فرض علمآوری روش نقلی و عقلی برقرار نیست؛ بلکه حتی اگر هر دو مفید ظنّ اطمینان آور باشند، رابطه متقابل برقرار است.
https://jpt.isca.ac.ir/article_67368_11a3025bf0fa11c9d5d460e8ba08a64a.pdf
2019-06-22
44
69
10.22081/jpt.2019.67368
علم دینی
معرفت دینی
وحی
روش نقلی
عقل
محمد
فتحعلی خانی
mfkhani@rihu.ac.ir
1
استادیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
AUTHOR
1. بستان (نجفی)، حسین و همکاران (1384)، گامی به سوی علم دینی (1): ساختار علم تجربی و امکان علم دینی، قـم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
1
2. جوادی آملی، عبدالله (1384«الف»)، وحی و نبوت در قرآن، تحقیق: علی زمانی قمشهای، چ2، قم: مؤسسه علوم وحیانی اسراء.
2
3. ـــــــــــــــ (1384«ب»)، معرفتشناسی در قرآن، تحقیق: حمید پارسانیا، چ3، قم: مؤسسه علوم وحیانی اسراء.
3
4. ـــــــــــــــ (1386 «الف»)، «علوم انسانی و هماهنگی وحی و عقل»، در: سرچشمه اندیشه، ج 4، تحقیق: عباس رحیمیان، چ5، قم: مؤسسه علوم وحیانی اسراء.
4
5. ـــــــــــــــ (1386«ب»)، رحیق مختوم، ج 1-5، تحقیق: حمید پارسانیا، چ3، قم: مؤسسه علوم وحیانی اسراء.
5
6. ـــــــــــــــ (1387)، دینشناسی، تحقیق: محمدرضا مصطفیپور، چ5، قم: مؤسسه علوم وحیانی اسراء.
6
7. ـــــــــــــــ (1388«الف»)، «علم نافع و هویتساز»، حکمت اسراء، ش1.
7
8. ـــــــــــــــ (1388«ب»)، «تبیین برخی مطالب کتاب منزلت عقل در هندسه معرفت دینی»، حکمت اسراء، ش2.
8
9. ـــــــــــــــ (1388«ج»)، تسنیم، ج1، تحقیق: علی اسلامی، چ8، قم: مؤسسه علوم وحیانی اسراء.
9
10. ـــــــــــــــ (1389)، منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، تحقیق: احمد واعظی؛ چ4، قم: مؤسسه علوم وحیانی اسراء.
10
11. (امام) خمینی، روحالله (1372)، شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)، چ3، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
11
12. یوسفیان، حسن (1389)، دوگانگی حقیقت از دیدگاه ابنرشد و ابنرشدیان، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
12
ORIGINAL_ARTICLE
صورتبندی سازوکار حداقلی نظریه آیتالله جوادی آملی برای تقسیمبندی علوم
بهمنظور حل نزاع میان علم و دین، نظریههای گوناگونی مطرح شده است؛ برخی علوم را به نفع دین مصادره کردهاند و دستاورد علوم را یکسره مردود خواندهاند و دیگرانی با تأکید بر روش تجربی، دین را به کناری نهادهاند؛ درحالیکه گروه سومی نیز از تعامل مسالمتآمیز میان علم و دین سخن گفتهاند. در این میان، آیتالله جوادی آملی در زمینۀ علم دینی به دو صورت نظریهپردازی کردهاند: گاهی در مقام توصیف نفسالأمر و بهلحاظ هستیشناختی، تمامی علوم را به شرط مطابقت با واقع، دینی میداند و گاه بهلحاظ معرفتشناختی، علوم را به دینی و غیردینی تقسیم میکند. این مقاله، ملاکهای این نظریه را در اسلامیسازی علوم بررسی میکند و با تأویلبردن آنها به ملاک موضوع نشان میدهد که این نظریه چه لوازمی برای علوم دارد و چگونه میتواند در ساماندهی علوم موفق عمل کند. به نظر میرسد با تنظیم استدلالهایی تحلیلی از متن مکتوب ایشان و مقایسه با نظریههای رقیب، میتوان نتیجه گرفت که نظریۀ یادشده با نگاه به واقعیت علوم جدید بهمثابه نگاهی الهیاتی، آنها را تقسیم میکند یا دستکم ملاکهای جدیدی برای تقسیمبندی علوم به دست میدهد؛ چنانکه با این فرض میتوان مبنایی حداقلی برای تقسیم علوم به اسلامی و غیراسلامی در نظر گرفت.
https://jpt.isca.ac.ir/article_67369_707419dc074c027bf73fa6d1a0762000.pdf
2019-06-22
70
88
10.22081/jpt.2019.67369
نزاع علم و دین
روش تجربی
علم دینی
آیتالله جوادی آملی
ذوالفقار
ناصری
z.naseri@isca.ac.ir
1
دکتری فلسفه دین، پردیس فاربی دانشگاه تهران و محقق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
AUTHOR
سیدجابر
نیکو
hinikoo@yahoo.com
2
دانشجوی دکتری فلسفه اخلاق دانشگاه قم، ایران
AUTHOR
محمدرضا
منصفی سروندانی
monsefi65@gmail.com
3
کارشناسی ارشد فلسفه، دانشگاه مفید، قم، ایران
AUTHOR
1. ابنسینا، حسین بن عبدالله (2005)، القانون فی الطب، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
1
2. اکاشا، سمیر (1387)، فلسفه علم، ترجمه: هومن پناهنده، تهران: فرهنگ معاصر.
2
3. الفاروقی، اسماعیل (1384)، علوم عقلی و تجربی در عالم اسلامی، ترجمـه: محمـد فیـروزکـوهی و روحالله نصراللهی، تهران: شرکت چاپ و نشر بینالملل.
3
4. پارسانیا، حمید (1393)، «گفتوگو، نقد نقد در پرتو ایضاح مفهومی نظریه علم دینی آیتالله جوادی آملی»، کتاب نقد، ش70 و 71.
4
5. جوادی آملی، عبدالله (1383)، «از فلسفه ارسطویی تا فلسفه اسلامی»، معرفت فلسفی، ش3.
5
6. ـــــــــــــــ (1386)، شریعت در آینه معرفت، چ5، قم: مرکز نشر إسرا.
6
7. ـــــــــــــــ (1393)، «فلسفه الحادی همه علوم را الحادی میکند»، علوم انسانی اسلامی، ش11 و 12.
7
8. ـــــــــــــــ (1395)، منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، قم: مرکز نشر إسرا.
8
9. دانششهرکی، حبیب الله و محمد کرمی (1395)، «بررسی و نقد نظریه علم دینی آیت الله جوادی آملی»، پژوهشهای فلسفی ـ کلامی، ش70.
9
10. دمیاطی، السیدالکبری (1418ق)، اعانة الطالبین، بیروت: دار الفکر.
10
11. شوئون، فریتیوف (1383)، اسلام و حکمت خالده، ترجمه: فروزان راسخی، تهران: هرمس.
11
12. گلشنی، مهدی (1380)، از علم سـکولار تـا علـم دینـی، تهـران: پژوهشـگاه علـوم انسـانی و مطالعات فرهنگی.
12
13. ـــــــــــــــ (1393)، «تأملاتی پیرامون نظریۀ علم دینی حضرت آیتالله جوادی آملی»، کتاب نقد، ش70-71.
13
14. موحدابطحی، سیدمحمدتقی(1389)، «ارادهگرایی بهمثابه علم دینی در نظریه فرهنگستان»، علوم اسلامی، ش4.
14
15. نصر، سیدحسین(1359)، علم و تمدن در اسلام، ترجمه: احمد آرام، تهران: خوارزمی.
15
16. ـــــــــــــــ (1379)، نیاز به علم مقدس، ترجمه: حسن میانداری، قم: مؤسسه فرهنگی طه.
16
17. واژهنامه برخط وبستر به نشانی اینترنتی:
17
www.merriam-webster.com
18
18. Al-Faruqi, I. R. & A. H. Abusulayman (1989), Islamization of Knowledge: General Principles and Work plan, Virginia: International Institute of Islamic Thought.
19
19. ladyman, J. (2002), understanding philosophy of science, London: Routledge.
20
ORIGINAL_ARTICLE
بررسی مدل تأسیسی دربارۀ علم دینی
دکتر خسرو باقری درباره علم دینی، مدل مورد نظر خود را با عنوان «مدل تأسیسی» مطرح کرده است. دغدغۀ اصلی ما بررسی مدل تأسیسی است. در این مقاله، این دیدگاه را در پنج بخش اصلی معرفی کردهایم و سپس در ده مورد اصلی به نقد آن پرداختهایم. از نظر نگارنده، نتیجه آنکه مدل تأسیسی، خواه بهلحاظ مبنا و خواه بهلحاظ بنا، با اشکالات عمدهای مواجه است. برخی از این اشکالات ناظرند به: نگاه سیاه و سفید به علمشناسی، تعیین سه منطقه در دین، رابطه معرفت دینی با دیگر معرفتهای دینی، پیامد روشنشدن خطای فرضیه ارائهشده از متون دینی، طرح عنوان «متافیزیک دینی» یا «متافیزیک برآمده از دین»، و ادعای تأثیر دین در دو قلمرو کشف و داوری. با توجه به نقدهایی که ذکر کردهایم، روشن میشود که این مدل هیچ گام تازهای برای رسیدن به هدف تولید علم دینی نمیتواند بردارد.
https://jpt.isca.ac.ir/article_67370_9c8d67ee314a26b73971d0417a954f3b.pdf
2019-06-22
89
118
10.22081/jpt.2019.67370
علم دینی
مدل تأسیسی
علمشناسی
معرفت دینی
خسرو باقری
منصور
نصیری
nasirimansour@ut.ac.ir
1
دانشیار دانشگاه تهران، بردیس فارابی
AUTHOR
1. باقری، خسرو (1382)، هویت علم دینی: نگاهی معرفتشناختی به نسبت دین با علوم انسانی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
1
2. لگنهاوسن، محمد (1389)، «مبانی هرمنوتیکی علوم اجتماعی اسلامی»، ترجمه: منصور نصیری، معرفت فرهنگی اجتماعی، س1، ش3.
2
3. ـــــــــــــــ (بهکوشش) (1391)، مناظرههایی در باب علم دینی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
3
4. ملکیان، مصطفی (1389)، حدیث آرزومندی، جستارهایی در عقلانیت و معنویت، تهران: نگاه معاصر.
4
5. نصر، سیدحسین (1386)، «جهانبینی اسلامی و علم جدید»، در: علم دینی؛ دیدگاهها و ملاحظات، تدوین و تعلیقات: سیدحمیدرضا حسنی، مهدی علیپور و سیدمحمدتقی موحد ابطحی، چ3، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
5
6. Al-Attas, Syed Muhammad Naquib (1993), Islam and Secularism, Kuala Lumpur: International Institute of Islamic Thought and Civilization.
6
7. Faruqi, Isma‘il (1982), Islamization of Knowledge: General Principles and Work Plan, Herndon, Virginia: The International Institute of Islamic Thought.
7
8. Guiderdoni, Bruno (1993), “Islam, Contemporary Issues In Science And Religion,” In: Van Huyssteen, J. Wentzel Vrede (editor In Chief), Encyclopedia Of Science And Religion, Thomson: Gale, 2nd ed. 2003.
8
9. Nasr, Seyyed Hossein (1978), An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines, Boulder: Shambala.
9
10. __________ (1981), Knowledge and the Sacred, New York: Crossroad.
10
11. __________ (1993), The Need for a Sacred Science, Albany: State University of New York Press.
11
12. __________ (1996), Religion and the Order of Nature, New York: Oxford University Press.
12
13. __________ (2010), In Search of the Sacred: A Conversation with Seyyed Hossein Nasr on His Life and Thought, with Ramin Jahanbegloo, Santa Barbara: Praeger.
13
ORIGINAL_ARTICLE
بینیازی فهم ظواهر قرآن از علوم عقلی
برخی محققان فهم آیاتی از قرآن را نیازمند تولیدات عقل نظری دانستهاند، ولی ویژگیهای این کتاب آسمانی نشان میدهد که گرچه مخاطب قرآن انسان عاقل است، برای أفاده مراد هرگز نیازمند برهانهای عقل بشری نیست و ادعای نیاز خلاف مبانی است. مخاطب قرآن «الناس» است که شامل آشنایان با برهانهای عقل نظری و غیر آن میشود؛ قرآنی که خود را «نور مبین»، «تبیان»، «هدایت» و حجت برای عقیده و عمل توصیف کرده است. همچنین ادعای نیاز قرآن با تحدّی عمومی و اعجاز قرآن، حجتبودن آن بهعنوان سند حقانیت رسالت و نیز اصل لزوم عرضۀ هر اندیشهای بر قرآن برای سنجش راستی و کژی آن در تعارض است و پیامد آن ادعای نقص کتاب خدا در افاده مراد است. این پژوهش که به شیوه تحلیلی ـ انتقادی و اسنادی انجام شده است، با ظاهریگری بهکلی متفاوت است و بهمنظور دفاع از کاملبودن قرآن کریم و با هدف بستن راه تفسیر بهرأی نگاشته شده است. مطابق این نظریه، عقل باید برای تعالی فهم خود تلاش کند و منعی در استفادات و انتزاعهای عقلی مفسر نیست، ولی نقشی در تکمیل دلالت آیات ندارد.
https://jpt.isca.ac.ir/article_67371_e30cb822196b749061096d0b459691cf.pdf
2019-06-22
119
143
10.22081/jpt.2019.67371
فهم قرآن
ظواهر قرآن
قرآن و عقل نظری
قرآن و علوم عقلی
فرج الله
میرعرب
mirarab@isca.ac.ir
1
دانشیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
AUTHOR
1. آریان، حمید (1389)، نقش عقل در تفسیر قرآن (پایاننامه)، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
1
2. ابنمنظور، محمد بن مکرم (1414)، لسان العرب، بیروت: دار صادر.
2
3. امام خمینی، روح الله (1370)، آداب الصلاة، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
3
4. ایازی، محمدعلی (1414)، المفسرون حیاتهم ومنهجهم، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
4
5. بابایی، علی اکبر و دیگران (۱۳۹۲)، روششناسی تفسیر قرآن، قم: سازمان سمت و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
5
6. تهانوی، محمّدعلی (1996)، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، تحقیق: علی دحروج، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
6
7. جوادی آملی، عبدالله (1388)، تسنیم، تحقیق: علی اسلامی، قم: مؤسسه اسرا.
7
8. حلی، حسن بن مطهر (1384)، الجوهر النضید فی شرح منطق التجرید، قم: بیدار.
8
9. خویی، سیدابوالقاسم (1395)، البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت: دار الزهراء.
9
10. رضوی کشمیری، سیدفیاض حسین (1385)، مجموعه مقالات همایش ملی قرآن و علوم طبیعی، تهران: مؤسسه انتشاراتی بنیاد پژوهشهای قرآنی حوزه و دانشگاه و انتشارات سخنگستر.
10
11. زمخشری، محمود (1407)، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، چ3، بیروت: دار الکتاب العربی.
11
12. سبحانی، جعفر (1390)، المناهج التفسیریه فی علوم القرآن، قم: مؤسسه امام صادق(ع).
12
13. صدرالدین شیرازی، محمد [بیتا]، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیهالاربعة، قم: مصطفوی.
13
14. طباطبایی، سیدمحمدحسین (1417)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
14
15. ـــــــــــــــ (1382)، نهایة الحکمه، قم: نشر اسلامی.
15
16. ـــــــــــــــ (1361)، قرآن در اسلام، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
16
17. طبرسی، فضل بن حسن (1372)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چ3، تهران: ناصر خسرو.
17
18. طوسی، نصیر الدین (1376)، اساس الاقتباس، تهران: دانشگاه تهران.
18
19. فخر رازی، محمد بن عمر (1420)، تفسیر کبیر، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
19
20. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (بیتا)، القاموس المحیط، بیروت: دار العلم للجمیع.
20
21. کلینی، محمد بن یعقوب (1363)، الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
21
22. معرفت، محمدهادی (1386)، التمهید فی علوم القرآن، قم: مؤسسة التمهید.
22
23. ـــــــــــــــ (1418)، التفسیر والمفسرون فی ثوبة القشیب، مشهد: الجامعة الرضویة للعلوم الاسلامیه.
23
24. معینی، محسن (1375)، «تفسیر عقلی کلامی»، دانشنامه جهان اسلام، تهران: مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی.
24
ORIGINAL_ARTICLE
واکاوی مفهوم اختیار در حکمت متعالیه
نوشتار کنونی بر آن است تا بر اساس مبانی حکمت متعالیه و سخنان حکیمان صدرایی، تصویری روشن از معنای اختیار به دست دهد. مهمترین تعریفهای موجود از اختیار در حکمت متعالیه، عبارتند از: «داشتن مبادی چندگانه علم، شوق، اراده و تحریک عضلات»، «داشتن مبادی دوگانۀ علم و اراده»، «صحة الفعل والترک»، «مشیّة الفعل والترک»، و «استقلال فاعل و نفی اثرپذیری از غیر». در این میان، تنها یک تفسیر جامعیت و اشتراک مفهومی میان تمام مصادیق اختیار را فراهم میکند و آن، تفسیر اختیار به دارابودن اراده و علم است؛ آنهم با تفسیری ویژۀ حکمت متعالیه که در آن، هر دو مفهوم علم و اراده همانند وجود، در عین غیریت مفهومی، در تمام مراتب هستی حضور دارند و در عین اشترک معنوی، مشکک هستند. معنای جامع اراده که همان ابتهاج، محبت و رضاست، از مصادیق مادون مانند میل و شوق در عالم طبیعت آغاز و تا ابتهاج و محبت ذاتی پروردگار گسترش مییابد. تلطیف معنای اراده به محبت وجودی، پذیرش اختیار انسانی را بهرغم وجود احاطه و سلطه علّت بر انسان، خردپذیرتر و وجدانپذیرتر میسازد؛ ضمن آنکه توجه به حبّ، اقتضا و طلب ذاتی انسان در مرتبه وجود علمی او نزد حقتعالی (عین ثابت)، تبیین اختیار را روشنتر میسازد و به برخی پرسشها نیز پاسخ میدهد.
https://jpt.isca.ac.ir/article_67372_8ffb2e5e99a2969fdc6b00f88f9b28f3.pdf
2019-06-22
144
167
10.22081/jpt.2019.67372
اختیار
حکمت متعالیه
اراده
علم
ابتهاج
امیر
راستین
rastinamir@yahoo.com
1
دانشجوی دکتری حکمت متعالیه، دانشگاه فردوسی، مشهد
AUTHOR
علیرضا
کهنسال (نویسنده مسئول)
kohansal-a@um.ac.ir
2
دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد
LEAD_AUTHOR
سیدمرتضی
حسینی شاهرودی
shahrud@ferdowsi.um.ac.ir
3
استاد دانشگاه فردوسی مشهد
AUTHOR
1. ابنسینا، حسین بن عبدالله (1404)، التعلیقات، تحقیق: عبدالرحمن بدوی، بیروت: مکتبة الاعلام الاسلامی.
1
2. ـــــــــــــــ (1379)، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، مقدمه و تصحیح: محمدتقی دانشپژوه، چ2، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
2
3. ابنعربی، محی الدین (1946)، فصوص الحکم، قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة.
3
4. اصفهانی، محمدحسین (1414)، نهایة الدرایة فی شرح الکفایه، قم: مؤسسه آلالبیت (علیه السّلام)
4
5. جوادیآملی، عبدالله (1386)، سرچشمه اندیشه، تحقیق: عباس رحیمیان محقق، قم: اسراء.
5
6. ـــــــــــــــ (1387)، رحیق مختوم 6: شرح حکمت متعالیه (اسفار، ج 6)، قم: اسراء (منبع شنیداری).
6
7. ـــــــــــــــ (1387)، عین نضاخ (تحریر تمهیدالقواعد)، تحقیق: حمید پارسانیا، قم: اسراء.
7
8. ـــــــــــــــ (1388)، ادب فنای مقربان، تحقیق: محمد صفایی، قم: اسراء.
8
9. خمینی، روحالله (1379)، الطلب والاراده، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی4.
9
10. ـــــــــــــــ (1378)، شرح چهل حدیث، چ20، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی(قدّس سرّه).
10
11. زنوزی، ملاعبدالله (بیتا)، لمعات الهیه، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
11
12. سبحانی، جعفر (1423ق)، الإنصاف فی مسائل دام فیها الخلاف، قم: مؤسسه امام صادق(علیه السّلام).
12
13. سبزواری، هادی (1360)، التعلیقات علی الشواهد الربوبیة، تصحیح و تعلیق: سیدجلالالدین آشتیانی، مشهد: المرکز الجامعی للنشر.
13
14. ـــــــــــــــ (1369-1379)، شرح المنظومة، تصحیح و تعلیق: حسنزادهآملی و تحقیق و تقدیم: مسعود طالبی، تهران: نشر ناب.
14
15. ـــــــــــــــ (1372)، شرح دعاء الصباح، تحقیق: نجفقلی حبیبی، تهران: دانشگاه تهران.
15
16. ـــــــــــــــ (1372)، شرح الأسماء الحسنی، تصحیح و تحقیق: نجفقلی حبیبی، تهران: دانشگاه تهران.
16
17. ـــــــــــــــ (1383)، اسرار الحکم، مقدمه: صدوقی و تصحیح: کریم فیضی، قم: مطبوعات دینی.
17
18. صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم (ملاصدرا) (1354)، المبدأ والمعاد، تصحیح: سیدجلالالدین آشتیانی، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
18
19. ـــــــــــــــ (1363)، مفاتیح الغیب، مقدمه و تصحیح: محمد خواجوی، تهران: مؤسسه تحقیقات فرهنگی.
19
20. ـــــــــــــــ (1366)، تفسیر القرآن الکریم، تحقیق: محمد خواجوی، چ2، قم: انتشارات بیدار.
20
21. ـــــــــــــــ (1383)، شرح أصول الکافی، تحقیق و تصحیح: محمد خواجوی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
21
22. ـــــــــــــــ (1387)، سه رسائل فلسفی، مقدمه، تصحیح و تعلیق: سیدجلالالدین آشتیانی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
22
23. ـــــــــــــــ (1422ق)، شرح الهدایة الاثیریه، تصحیح: محمدمصطفی فولادکار، بیروت: موسسة التاریخ العربی.
23
24. ـــــــــــــــ (1432ق)، تسع رسائل فلسفیه، ج1، تحقیق: سیدابوالحسن علی بغدادی، قم: باقیات.
24
25. ـــــــــــــــ (1981م)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، چ3، بیروت: دار احیاء التراث.
25
26. طباطبایی، محمدحسین (بیتا)، نهایة الحکمه، چ12، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
26
27. ـــــــــــــــ (1387)، اصول فلسفه رئالیسم، قم: بوستان کتاب.
27
28. ـــــــــــــــ (1417)، المیزان فی تفسیر القرآن، چ5، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
28
29. مصباح یزدی، محمدتقی (1405ق)، تعلیقة علی نهایة الحکمه، چ1، قم: مؤسسه فی طریق الحق.
29
30. مطهری، مرتضی (1372)، مجموعه آثار شهید مطهری، چ1، تهران: انتشارات صدرا.
30
31. میرداماد، محمدباقر (1367)، القبسات، به اهتمام: مهدی محقق، سیدعلی موسویبهبهانی، پروفسور ایزوتسو و ابراهیم دیباجی، چ2، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
31
32. نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (1375)، شرح الاشارات و التنبیهات، قم: نشر البلاغه.
32
33. ـــــــــــــــ (1383)، اجوبة المسائل النصیریة، به اهتمام: عبدالله نورانی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
33
34. ـــــــــــــــ (1407ق)، تجرید الاعتقاد، تحقیق: حسینی جلالی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
34
35. J. Moya, Carlos, (2006), Moral Responsibility, the Ways of Skepticism, London and New York: Routledge.
35